Agata Puk rozmawia z Igorem Rotbergiem.
Psychologowie coraz częściej skłaniają się ku twierdzeniu, że współcześnie tożsamość człowieka kształtuje się również w oparciu o internet. Aby móc efektywnie funkcjonować w świecie, człowiek stara się zaadaptować do szybko zmieniającej się rzeczywistości. Sam wpływ rozwoju cywilizacji na zmiany w ludzkiej psychice jest dobrze znany – to, co się zmieniło, to przede wszystkim tempo przemian cywilizacyjnych, gdzie kolejne nowinki technologiczne i rozwiązania internetowe pojawiają się właściwie z dnia na dzień. Jakie wyzwania stają przed nami w dobie powszechnego dostępu do internetu? Jakie wpływ mają na nas portale społecznościowe? Więcej o kwestiach dotyczących rozwoju cyfrowego w WYWIADZIE.
Archiwum kategorii: Problematyka społeczna
STAROŚĆ – TEŻ RADOŚĆ
Starzejemy się od momentu urodzenia. Proces ten dotyczy bez wyjątku każdego z nas. Jednak sama starość, definiowana jako późny okres naszego życia, wzbudza często duże emocje, czasami rodzi lęk, co może skutkować próbami pogoni za atrybutami młodzieńczego wieku. Z drugiej strony liczne badania pokazują, że starość może obdarzyć nas lepszym samopoczuciem czy mniejszym poziomem stresu, a coraz więcej osób w starszym wieku, o których możemy dowiedzieć się z mediów, jak i tych z naszego otoczenia, realizuje swoje zainteresowania i pasje, wyłamując się z utartego schematu postrzegania starości jako tylko zniedołężnienia i wycofania z życia. Może więc powiedzenie „starość – nie radość” powinno przejść do lamusa?
Zestarzeję się, kiedy będzie mi się chciało
Zwykło się uważać, że starość jest przynależna do grupy osób, które ukończyły pewien wiek. Starość można jednak postrzegać również w kategoriach osobistej decyzji. Wtedy to od nas będzie zależało, czy i kiedy zaczniemy czuć się starymi ludźmi. Sprzyja temu społeczne przyzwolenie na wychodzenie poza stereotypowe zachowania, które – jeszcze w ubiegłym stuleciu – były mocno przypisane do określonych grup wiekowych. Aktualnie wiele osób decyduje się na karierę po 50. czy 60. roku życia, a niektórzy nawet później. Osoby te zakładają wtedy firmy, zaczynają realizować swoje pasje zawodowe i prywatne. I pomimo, że mogą napotykać pewne ograniczenia (związane np. z ich kondycją fizyczną), nie czują się starzy.
Psycholożka, prof. Katarzyna Popiołek, mówi nawet, że starość nie istnieje, że nie ma wzorców osobowości, które by ją wyznaczały, że sprowadza się ona do osobistej decyzji, a nie z góry określonej granicy, za którą właśnie zaczynałaby się starość. „Nie ma podstaw do stworzenia jakiejś ogólnej charakterystyki grupy ludzi starszych, która tak naprawdę nie istnieje jako grupa jednorodna” – mówi Prof. Popiołek dodając, że – „człowiek rozwija pewne określone cechy i nie ma takiego punktu, w którym nagle dzieje się coś takiego, że należałoby powiedzieć, iż teraz jest coś innego – okres, w którym należałoby kogoś koniecznie inaczej traktować”. Psycholog i psychoterapeuta Wojciech Eichelberger wypowiada się w podobnym duchu i mówi, że starość jest bardzo subiektywnym odczuciem. Jest w dużej mierze zjawiskiem społecznym, indukowanym przez obyczaje, obowiązujące sposoby myślenia, przekonania, które obowiązują w danej kulturze, ale też marketing – dodaje psycholog.
Biorąc pod uwagę postrzeganie starości w kategoriach osobistej decyzji lub subiektywnego odczucia, można powiedzieć, że to, jak oceniamy ten okres, zależy od tego, jaki sens mu nadajemy. Możemy postrzegać starość jako okres, kiedy nic dobrego w naszym życiu się nie przydarzy, kiedy należy ograniczyć działalność zawodową, towarzyską, społeczną czy edukacyjną. Taka autodyskryminacja, takie wyłączanie się z pewnych ról społecznych skutkuje zawężaniem doświadczania własnego życia praktycznie do dwóch sfer: tej związanej ze zdrowiem (a właściwie jego szwankowaniem) oraz tej związanej z pieniędzmi (a właściwie ich brakiem).
Możemy jednak widzieć starość jako okres, w którym nadal warto podejmować nowe role w życiu, uczyć się nowy rzeczy, brać udział w ciekawych wydarzeniach czy poznawać nowych ludzi. Możemy postrzegać ten czas jako taki, w którym realizowanie swoich pasji i rozwijanie własnych zainteresowań nadal ma sens. Wspomniana wcześniej prof. Popiołek mówi, że „żyjemy w świecie pełnym fascynujących ludzi i zdarzeń. Pojawia się coraz więcej organizacji, stowarzyszeń, fundacji, uniwersytetów trzeciego wieku, które czekają na nas, na naszą aktywność”. Dodaje, że dzięki temu możemy zawierać nowe znajomości, wykorzystywać swoją energię do działania na różnych polach, nauczyć się czegoś nowego czy rozwijać pasje, na które dotąd nie mieliśmy czasu lub możliwości.
Nie muszę ulegać presji wiecznej młodości
W swojej książce „The Depths: The Evolutionary Origins of the Depression Epidemic” psycholog Jonathan Rottenberg wskazuje między innymi, jak bardzo współczesna kultura skupia się na kulcie wiecznej młodości i piękna, na waloryzacji siły i sprawności, na ukrywaniu chorób i śmierci oraz na micie wiecznej szczęśliwości. Wśród ludzi starzejących się w związku z tym czasami rodzi się pragnienie, żeby ukryć zmarszczki i siwe włosy i czym prędzej się odmłodzić. Celnie ujęła to w jednym z wywiadów Magdalena Tulli, pisarka i tłumaczka, mówiąc, że „ludzie nie chcą oglądać zmarszczek i siwych włosów, bo to by przeszkadzało mieć nadzieję, że w ich życiu tego nie będzie. Chcą się łudzić, że tak naprawdę wcale nie ma starości i śmierci, a cudze zmarszczki mówią, że są. I właśnie stąd te niesłychane, nieprzyzwoite wymagania, ten nacisk: zrób z tym coś”.
Życie naznaczone gloryfikacją młodości może mieć wpływ nie tylko na to, jak wyglądamy i jakie ubrania nosimy, ale również może negatywnie wpływać na stan naszego zdrowia. Odpychając od siebie myśli dotyczące tego, że nasze ciało wraz z wiekiem podlega również transformacji, może skutkować chociażby odkładaniem badań kontrolnych. Jak wskazuje psycholożka i psychoterapeutka Justyna Pronobis-Szczylik, takie zachowanie jest mechanizmem samoniszczącym i wynika z zaprzeczania rzeczywistości. Chcąc zatem sprostać ideałowi wiecznej młodości, przestajemy się tak naprawdę o siebie troszczyć. Dodatkowo problem sprowadza się do tego, że nie możemy się nie zestarzeć. Rozdźwięk pomiędzy naszymi oczekiwaniami, wynikającymi z presji otoczenia, a naturalnymi procesami starzenia, może prowadzić do frustracji, rozgoryczenia i rozczarowania życiem.
Tymczasem starość to nie tylko pomarszczona twarz i siwe włosy. Z przeprowadzonych przez naukowców z University of California w San Diego badań wynika, że dobre samopoczucie i zadowolenie z życia wzrasta w starszym wieku i nie jest to zależne od dobrej lub złej kondycji fizycznej. Również badania, które przeprowadził prof. Arthur Stone z instytutu Gallupa, potwierdzają to, że – w porównaniu z młodym wiekiem – osoby starsze mniej się martwią. Mają również bardziej pozytywne widzenie świata i lepiej radzą sobie z regulacją emocji. Są także mniej neurotyczne. W związku z tym postrzeganie starości przez pryzmat niedomagania fizycznego oraz jako okresu gorszego w porównaniu z idealizowaną młodością, jest jednostronne i ograniczające.
W każdym momencie dorosłego życia możemy realizować ważne dla nas wartości i życiowe cele. Będąc osobami nawet bardzo dojrzałymi, możemy uczyć się nowych rzeczy czy podejmować nowe role życiowe. Nie chodzi jednak o to, żeby na siłę się odmładzać, chcąc sprostać społecznemu oczekiwaniu bycia zawsze aktywnym i młodo wyglądającym. Różnica pomiędzy koniecznością ukrywania siwych włosów i zmarszczek, a możliwością realizowania własnych pasji i uczenia się nowych rzeczy na starość jest taka, że w pierwszym przypadku postawa ta wynika z przymusu społecznego, w drugim – z osobistego wyboru. Z jednej strony zatem starzenie się nie musi sprawiać, że za wszelką cenę będziemy chcieli ukryć nasz wiek i udawać, że nadal jesteśmy młodzi, z drugiej strony – starzenie się nie musi nam przeszkadzać w rozwoju, chęci poznawania nowości czy stawiania sobie kolejnych życiowych celów i ich realizowania.
Autor: Igor Rotberg
Dla zainteresowanych:
Eichelberger, W., Religa, M, Kubicki, P., Kula, M. (2013) Dyskusja o starości z udziałem Wojciecha Eichelbergera, Małgorzaty Religi, Pawła Kubickiego i Marcina Kuli, PR2 [online]. Dostępny w Internecie tutaj.
Jeste, DV; Depp, CA; Vahia, IV (2010). „Successful cognitive and emotional aging”. World Psychiatry 9 (2): 78–84.
Pronobis-Szczylik, J. (2014) Kochaj siebie i badaj. Justyna Pronobis-Szczylik o tym, skąd się bierze powszechny lęk przed badaniami kontrolnymi i jak go zwalczyć, rozmowę przepr. Walewski, P., Polityka [online]. Dostępny w Internecie tutaj.
Stone, A. A., Schwarz, J. E., Broderick, J. E., Deaton, A. (2010) A snapshot of the age distribution of psychological well-being in the United States. Proceedings of the National Academies of Science; 107 (22):9985–90.
Tulli, M. (2014) Zbuntowana – rozmowa z Magdaleną Tulli, rozmowę przepr. Wodecka, D., Wyborcza.pl [online].Dostępny w Internecie tutaj.
Znamirowska-Soczawa, B. (2013) Teraz mogę wszystko. Być Kobietą Dojrzałą, Katowice: Stasiówka.
Artykuł dostępny jest również na portalu naTemat.
NIEUWAŻNA UWAŻNOŚĆ
Koncepcja uważności (mindfulness) staje się coraz bardziej powszechna. W wielu krajach jest nie tylko popularyzowana w placówkach zdrowia i miejscach związanych z pomocą psychologiczną, ale również jest wprowadzana do biznesu oraz szkolnictwa. Z licznych publikacji można dowiedzieć się, że praktykowanie uważności pomaga w zapobieganiu nawrotom depresji oraz może być pomocne u pacjentów doświadczających chronicznego bólu. Stosowane jest również w sytuacjach, kiedy występują trudności w radzeniu sobie z negatywnymi emocjami, przy zaburzeniach lękowych, zaburzeniach odżywiania, problemach ze snem, a także w uzależnieniach. Praktyka uważności pomaga także zmniejszyć liczbę ruminacji oraz złagodzić negatywne skutki stresu. Właśnie ze względu na coraz większe zainteresowanie ideą mindfulness oraz dlatego, że praktykowanie uważności bywa niekiedy reklamowane jako środek zaradczy na niemal wszystkie problemy, z jakimi styka się człowiek, warto wyjaśnić nieporozumienia odnośnie tego, w czym ta metoda może być pomocna, a w czym może być przeszkodą. Przyda się również spojrzenie na błędne założenia dotyczące praktyki formalnej i nieformalnej oraz uchybienia w sposobach nauczania tej techniki.
Krytyczne spojrzenie
Mindfulness bywa definiowany jako szczególny rodzaj uwagi: świadomej, nieosądzającej i skierowanej na obecną chwilę. Polega na dostrzeganiu, chwila po chwili, wszystkich myśli, emocji, doznań fizycznych oraz wrażeń zmysłowych. Doktor psychologii Ronald Siegel wskazuje, że „uważność jest szczególnym stosunkiem do doświadczenia lub sposobem pojmowania życia, który zmniejsza cierpienie oraz czyni życie bogatym i pełnym treści. Dzieje się tak dzięki dostrojeniu się do doświadczenia, które pojawia się tu i teraz oraz dzięki bezpośredniemu wglądowi w to, jak nasze umysły tworzą niepotrzebne cierpienie”. Siegel wraz ze współautorami książki „Mindfulness-Based Cognitive Therapy for Depression” pisze również o uważności jako „wolności od tendencji do bycia wciąganym w automatyczne reakcje na przyjemnie i nieprzyjemne myśli, uczucia i wydarzenia”.
Praktykowanie uważności polega zatem na obserwowaniu doznań płynących z umysłu i z ciała przy jednoczesnym powstrzymaniu nawykowych na nie reakcji. Dzięki temu zwiększa się świadomość własnych myśli, emocji i odczuć cielesnych oraz zyskuje się szerszą perspektywę patrzenia na własne przeżycia. Zmniejsza się potrzeba identyfikowania się z nimi. W rezultacie osoby praktykujące mindfulness łatwiej radzą sobie z negatywnymi skutkami stresu, reagują mniej neurotycznie na trudne sytuacje, czerpią większą satysfakcję z życia, a także mają bardziej stabilną samoocenę, która jest mniej zależna od czynników zewnętrznych. Jednak ta sama obserwacja i niereagowanie nawykowo na pojawiające się doznanie, które pozytywnie wpływają na życie osób stosujących tę metodę, w niektórych aspektach może przynosić negatywne konsekwencje. Takie wnioski płyną z badań, jakie zostały przeprowadzone na Georgetown University. Okazało się bowiem, że chociaż uważność może zapobiegać tworzeniu się złych przyzwyczajeń, jednocześnie może hamować procesy kształtowania się dobrych nawyków. Wyniki badań, którymi kierowała doktorantka Chelsea Stillman, pokazują, że prawdopodobnie jest to związane z faktem, iż praktykowanie uważności osłabia procesy automatycznego uczenia się. Według Stillman dzieje się tak, ponieważ „człowiek uczy się zarówno dobrych, jak i złych nawyków nieświadomie, nie myśląc o tym”. Sam fakt bycia świadomym wielu bodźców może rzeczywiście hamować te procesy uczenia się, które odbywają się automatycznie – konkluduje Stillman, dodając, że potrzebne są dalsze badania, nie tylko do powtórzenia wyników, ale do głębszego zrozumienia ich znaczenia.
Z kolei dr Florian Ruths, lekarz i badacz specjalizujący się w terapii poznawczej opartej na uważności, wskazuje na inne jej niepożądane skutki. Jego badania pokazały, że w trakcie praktykowania uważności u niektórych mogą pojawiać się epizody depersonalizacji, kiedy to osoba odnosi wrażenie, że ogląda siebie z zewnątrz, tak, jakby oglądała siebie w filmie, a świat nie był realny. „Normalnie znika to w ciągu kilku minut” – mówi dr Ruths – „ale niekiedy może trwać nawet do kilku dni”. Eksperci mindfulness wraz z dr Ruths podkreślają jednak, że tak ekstremalne przypadki zdarzają się rzadko. Badania, dotyczące negatywnych efektów mindfulness, wpisują się w nurt krytycznego spojrzenia na praktykę uważności. Wyrażają jednocześnie troskę lekarzy i zwolenników mindfulness o dobro osób stosujących tę metodę.
Magiczna pigułka
Wraz ze wzrostem zainteresowania ideą mindfulness pojawiają się pewne błędne przekonania odnośnie wpływu tej metody na codzienne funkcjonowanie. Można na przykład spotkać się z przeświadczeniem, że praktykowanie uważności sprowadza się tylko do wyciszania się podczas siedzenia na poduszce medytacyjnej i sama ta czynność powinna przełożyć się automatycznie na poprawę życia. Błędne jest również założenie, że aby wynieść korzyści z uprawiania tej metody, wystarczy praktykować uważność przez kilka tygodni, a potem można wrócić do zwykłej codziennej rutyny. Julia Wahl, psychoterapeutka i psycholożka, mówi, że „są ludzie, którzy całymi latami medytując, tracą życie, bo poza poduszką są tak samo nieznośni, neurotyczni, konserwatywni i zestresowani. Praktyka powinna w sposób bezpośredni przekładać się na nasze życie. Inaczej jest stratą czasu”. Tymczasem stosowanie mindfulness nie powinno ograniczać się do bycia uważnym tylko w momentach siadania na poduszce. Chodzi o to, aby rozwijać uważność również poza praktyką formalną. Można praktykować mindfulness, wykonując różne codzienne czynności. I – jak dodaje Wahl – można do uważności powracać, kiedy jest nudno, źle, ale też kiedy człowiek jest podekscytowany, kiedy jest mu dobrze.
Do podobnych refleksji dochodzi Ed Halliwell, pisarz i nauczyciel praktyki uważności. Stwierdza on, że za sprawą euforii płynącej z licznych doniesień, ukazujących mindfulness jako skuteczną metodę pomocy w tak trudnych doświadczeniach, jakimi są depresja czy zaburzenia lękowe, można odnieść czasami wrażenie, że uważność jest magiczną pigułką, którą można zastosować bez żadnego wysiłku. Trzeba tylko skupić się na oddechu, a wszystkie problemy same się rozwiążą. To tak nie działa – zauważa Halliwell – ponieważ praktykowanie jest trudne i często bywa też kłopotliwe i niewygodne. Być może dlatego pojawia się u niektórych osób, które rozpoczęły przygodę z mindfulness, rozczarowanie, że nagle zaczęły doświadczać trudnych, nieprzyjemnych uczuć, takich jak smutek, żal czy gniew. Jednak „to nie medytacja wywołała gniew – stwierdza Bogdan Białek, psycholog, dziennikarz, redaktor naczelny magazynu psychologicznego „Charaktery” – „medytacja otworzyła ich na gniew, który w nich był, ale nauczyli się go tłumić. Otworzyła ich na smutek, żal i całą masę innych przykrych uczuć, na które byli zamknięci”.
Nieuważne nauczanie
Praktykowanie uważności w założeniu ma poszerzać świadomość własnych myśli, emocji i doznań fizycznych oraz wrażeń zmysłowych. Dzięki temu człowiek jest w stanie rozpoznać własne nawyki myślowe czy odruchowe reakcje emocjonalne, a w konsekwencji zyskuje wybór czy im ulegać, czy nie. Ponieważ jednak praktykując uważność, ludzie konfrontują się z własnymi przeżyciami (często bardzo długo tłumionymi), mogą doświadczać bardzo nieprzyjemnych stanów psychicznych. Wspomniany wcześniej dr Florian Ruths zwraca uwagę, że na fali entuzjazmu związanego z korzyściami płynącymi z praktykowania tej metody, mindfulness bywa też oferowany ludziom, którzy zupełnie nie są przygotowani na stawianie czoła takim doświadczeniom. Ruths podkreśla, że jest zatem szczególnie ważne, aby metoda ta była nauczana przez odpowiednio wyszkolonych specjalistów, znających się nie tylko na podejściu mindfulness, ale posiadających również wiedzę z zakresu psychologii. Dzięki temu są oni w stanie szybko rozpoznać te symptomy, które wskazują, że osoba ich doświadczająca, powinna skonsultować się z innymi specjalistami (np. z lekarzem lub psychoterapeutą). Jeśli osoba praktykująca uważność, która dodatkowo jest szczególnie wrażliwa na negatywne stany psychiczne (np. lęk albo myśli depresyjne), nie jest odpowiednio wspierana podczas stosowania tej metody, doświadczać może bardzo trudnych przeżyć, z którymi sama może nie umieć sobie poradzić.
Marie Johansson, doświadczona lekarka zdrowia psychicznego oraz nauczyciel MBCT (terapii poznawczej opartej na uważności) mówi, że niekiedy udział w kursie mindfulness może być sporym wyzwaniem dla osoby chcącej się nauczyć medytować. Zauważanie tego, co dzieje się w umyśle i w ciele często może wręcz nasilać niektóre stany psychiczne. Jeśli takie nauczanie nie jest odpowiednio prowadzone, osoba doświadczająca tych trudnych emocji i myśli, może zamknąć się w sobie, odejść z kursu ze zwiększonym poziomem samokrytycyzmu i poczuciem, że poniosła porażkę. Dlatego też wybierając kurs warto zwrócić uwagę na osoby prowadzące, które powinny być szkolone co najmniej przez rok i posiadać minimum dwa lata doświadczenia w praktykowaniu własnej medytacji. Odpowiednio przeszkoleni i doświadczeni nauczyciele powinni również uczestniczyć we własnych superwizjach. Dzięki temu osoby nauczające uważności będą w stanie właściwie wspierać tych, którzy dopiero zaczynają praktykę.
Ku uważnej medytacji
Na koniec warto przyjrzeć się temu, czym mindfulness nie jest, a z czym bywa niekiedy kojarzony. Na pewno nie jest relaksacją, rodzajem odpoczynku ani metodą na oczyszczenie umysłu. Jego celem bowiem nie jest hamowanie myśli ani pozbycie się emocji, bólu czy stresu. Skutkiem praktykowania uważności nie jest życie pozbawione trudnych uczuć, przeżyć i bolesnych doświadczeń. Jest nim akceptacja tych przeżyć jako naturalnej części życia.
Mindfulness nie jest też religią. Nie jest wymagane palenie kadzidełek czy siedzenie na podłodze. Nie chodzi o to, by zmuszać się do medytowania, starając się za wszelką cenę wcisnąć medytację w napięty grafik obowiązków. I chociaż nie jest wymagany jeden rodzaj praktykowania, polegający na przykład na trzydziestominutowym, codziennym siedzeniu w określonej pozycji na poduszce medytacyjnej, cenne jest jednak posiadanie wiedzy i doświadczenia, związanych z tym, jak praktykować uważność i z czym może wiązać się stosowanie tej metody. Dlatego tak ważne jest dobranie odpowiedniego, doświadczonego nauczyciela i programu nauczania.
Mindfulness nie jest również sposobem na odcięcie się od życia. Nie chodzi w nim o to, aby za sprawą praktykowania doznać transu czy wpaść w stan hipnozy. Guido Bondolfi, psychoterapeuta i psychiatra, mówi, że medytacja mindfulness nie ma na celu spowodowanie odmiennych stanów świadomości. „Jest wręcz przeciwnie: celem jest, żeby być nawet bardziej świadomym niż zazwyczaj” – dodaje Bondolfi. Chodzi o zachowanie uważności w codziennych czynnościach. O bycie świadomym myśli, emocji, doświadczeń fizycznych i zmysłowych. Dzięki temu można wybrać sposób, w jaki reaguje się na to, co aktualnie się wydarza. A to prowadzi do poczucia większej wolności.
Autor: Igor Rotberg
Dla zainteresowanych:
Georgetown University Medical Center (2013). The Downside of Mindfulness: Implicit Learning May be Impaired, Georgetown University [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Nauert, R. (2013). What’s the Downside to Mindfulness?, Psych Central [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Siegel, R. D. (2010). The Mindfulness Solution: Everyday Practices for Everyday Problems, New York: The Guilford Press
Ulmi, N. (2014). The Mindfulness Boom And Its Modern Misconceptions, Le Temps = [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Wahl, J. (2012). Czym jest medytacja? Na Temat [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Williams, M. G., Teasdale, J. D., Segal, Z.V., Kabat-Zinn, J. (2007). Mindfulness-Based Cognitive Therapy for Depression, Second Edition, New York: The Guilford Press
Zgierska A., Rabago D., Chawla N., Kushner K., Koehler R., Marlatt A. (2009). Mindfulness meditation for substance use disorders: a systematic review, Substance Abuse, vol. 30, s.266-294
Artykuł dostępny jest również na portalu naTemat.
OPOWIEŚĆ O SZLACHETNYM UMIERANIU
Umieranie jest częścią istnienia. Nie da się od niego uciec. Stykamy się z nim, kiedy odchodzą nasi bliscy. Temat ten pojawia się także w prawie każdych wiadomościach w telewizji, które podają liczbę zabitych w wypadkach czy w przebiegu działań wojennych. Problematyka ta dotyka nas również wtedy, kiedy dowiadujemy się o śmierci kogoś znanego, kogo ceniliśmy i lubiliśmy. Wreszcie konfrontujemy się z myślami o śmierci, kiedy słyszymy nieprzychylną diagnozę w gabinecie lekarskim. A jednak pomimo ciągłej obecności zjawiska śmierci w naszym życiu często nie umiemy o nim rozmawiać, niekiedy traktujemy je jako temat tabu, obsesyjnie starając się odsuwać myśli o własnej lub czyjejś śmiertelności. Jak zatem mamy poruszać kwestię umierania? Czy rozmawiać o śmierci z dziećmi? Czy przeżywać żałobę? I o czym rozmawiać z umierającymi? Terapeuta David Bedrick mówi, że nie chodzi o to, „by patrzeć na śmierć jako na wroga, którego należy pokonać”. Świadome zbliżenie się do tematu śmierci może być jednym z najbardziej dogłębnie transformujących i intymnych życiowych doświadczeń, ułatwiających nam akceptację i pogodzenie się z umieraniem.
Zjawisko śmierci we współczesnej kulturze
Otaczający nas świat nastawiony jest przede wszystkim na rozwój, wzrost i żywotność. Umieranie, jako przeciwstawne temu podejściu, jest zatem często spychane na obrzeża kultury. Trudności w rozmowach o śmierci być może należy szukać również w zanikaniu rodzin wielopokoleniowych oraz w tym, że popkultura wciąż w niewielkim stopniu porusza kwestie związane z godnym umieraniem, pokazywanym jako nieunikniona i naturalna część życia. Nieżyjąca już polska aktorka i nauczycielka zen, Małgorzata Braunek, w jednym z wywiadów podkreślała, że „dominuje dzisiaj nastawienie na skuteczność. Musimy osiągać konkretne cele w naszym życiu. W tym dążeniu brak miejsca na niedołężność, bezradność i w końcu śmierć. Dlatego wyrzucamy je z naszego życia. Ideałem współczesnym jest nadal człowiek młody, piękny, zdrowy i skuteczny”.
Trudno więc się dziwić, że staramy się nie myśleć o śmierci i o niej nie rozmawiać. Nawet osoby, które umierają, często skupiają się na wszystkich innych rzeczach, a nie na procesie odchodzenia. Stephen Jenkinson, który przez wiele lat pracował z ludźmi umierającymi, ich rodzinami oraz osobami pogrążonymi w żałobie, mówi, że również otoczenie nie ułatwia pokonywania oporów przed rozmawianiem o umieraniu osobom, które zbliżają się do śmierci. Wypowiadając słowa: „Jaki cmentarz? Jaki pogrzeb! Niech mama już nie opowiada głupot! Przecież mama jeszcze żyje!” nie pomagamy osobie, która zmaga się z trudnymi uczuciami dotyczącymi umierania. Oczywiście wynika to głównie z tego, że sami czujemy lęk przed podjęciem tego tematu, nie wiedząc, co mielibyśmy powiedzieć.
Jenkinson zwraca również uwagę na kwestię uczestnictwa dzieci zarówno w procesie odchodzenia bliskiej osoby, jak i obrzędu pochówku. Zżymamy się na samą myśl o zabraniu naszych dzieci chociażby do szpitala, chroniąc je przed widokiem umierającego członka rodziny. Jenkinson podkreśla, że wprawdzie umierający często wyglądają kiepsko i patrzenie na nich jest trudne, jednak odsuwanie dzieci od tematyki śmierci zaszczepia w nich przekonanie, że tematu umierania należy unikać, że nie wolno o nim dyskutować. Tymczasem warto by było, żeby miały one możliwość zbliżenia się do tematu śmierci w naturalny dla siebie sposób.
Również dr Tomasz Dangel, anestezjolog i założyciel Warszawskiego Hospicjum dla Dzieci, uważa, że nie tylko potrzebne jest otwarte mówienie o śmierci na forum publicznym, ale również powinno być ono obowiązkowym elementem nauczania w szkole. „Ostatecznie skoro ma ona nas przygotować do życia w społeczeństwie, nie powinna pomijać tego aspektu” – dodaje Dangel. Zarówno na lekcjach biologii, jak i na przedmiotach takich, jak „wychowanie do życia w rodzinie”, oprócz tematów związanych z dojrzewaniem, rozrodczością czy seksualnością, powinny się znaleźć również zagadnienia odnoszące się na przykład do tego, jak pożegnać się z umierającymi bliskimi osobami. Wiedza dotycząca umierania jest potrzebna również osobom, których praca sprawia, że często stykają się ze śmiercią (policjantom, strażakom, ratownikom medycznym itd.). Nie tylko potrzebują wiedzieć, jak wspierać chorych czy umierających i ich rodziny, ale również muszą umieć radzić sobie z tak dużym obciążeniem psychicznym, jakie pociąga za sobą wykonywany zawód.
Pełne przeżycie żałoby
Często traktujemy negatywne emocje jedynie jako bezsensowny dyskomfort, którego należy się jak najszybciej pozbyć. Imperatyw dotyczący przeżywania tylko pozytywnych emocji i usilnego dążenia do pozbycia się wszystkich nieprzyjemnych doznań wynika po pierwsze z przekazu społecznego nakazującego dążenie do szczęścia i przyjemności jako wartości nadrzędnych. Po drugie wynika on z szybko rozwijających się nauk medycznych, których główne cele skupione są na pomocy chorym, procesie zdrowienia, leczeniu, naprawianiu i ratowaniu. W tym kontekście żałoba traktowana jest jako jednostka chorobowa (w DSM V, klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, skrócono właśnie czas żałoby z dwóch miesięcy do dwóch tygodni), a proces odchodzenia oraz sama śmierć – jako porażka systemu medycznego oraz starań lekarzy. Tracimy więc możliwość prawdziwego poznania, czym jest umieranie, stwarzając pozory świata pozbawionego ciemnych stron.
Kiedy zatem doznajemy głębokiej straty, kiedy umiera nam ktoś bliski, okazuje się, że często zostajemy sami z naszymi trudnymi emocjami, którymi ciężko jest się z kimś podzielić, ponieważ w społeczeństwie istnieje przekonanie, że powinniśmy szybko „wziąć się w garść”. Jeśli tego nie robimy, świadczyć to może o naszym słabym charakterze lub o bezsensownym przeżywaniu straty. Niekiedy zostajemy odizolowani od reszty znajomych i możemy do nich powrócić, jak tylko „uporamy się” ze swoją żałobą. Publiczne przeżywanie żałoby nie jest dobrze widziane. Tymczasem psychologowie wskazują, że właśnie pełne przeżycie żałoby, pozwolenie sobie na doświadczanie różnych, czasami skrajnych emocji oraz przejście przez kolejne etapy godzenia się ze stratą stanowią podstawę zdrowego radzenia sobie z takimi ciężkimi doświadczeniami jak śmierć bliskiej osoby. Dodatkowo jeśli żałobnik ma wsparcie w grupie społecznej, łatwiej mu poradzić sobie ze smutkiem czy rozpaczą. Niektórzy twierdzą, że musi upłynąć wiele miesięcy, żeby w pełni zintegrować nową rzeczywistość. Z tego powodu być może mądrym rozwiązaniem byłoby jednak – choć zwyczaj ten zanika – gdybyśmy mogli swobodnie przeżywać żałobę przez rok, czyli przez cały ten czas, kiedy doświadczamy wszystkich świąt czy ważnych wydarzeń rodzinnym bez zmarłego, oswajając się powoli z brakiem bliskiej osoby.
Lęk przed śmiercią
Jesteśmy śmiertelni. Ta świadomość może przerażać, dlatego szukamy sposobów na poradzenie sobie z nią. Pisarz i filozof Stephen Cave wskazuje, że ludzkość zawsze szukała jakiegoś eliksiru życia, jakiegoś mitu czy opowiadania, które pozwalałyby poradzić sobie ze świadomością własnej śmiertelności. Dodaje, że obecnie nadal to robimy, ale używamy innego niż dawniej języka. Współcześnie dostarcza nam go nomenklatura naukowa. Kiedy w zeszłym stuleciu odkryto hormony, mieliśmy nadzieję, że rozwiążą one problemy związane ze starzeniem się i chorobami. Dziś z kolei pokładamy nadzieję w komórkach macierzystych, inżynierii genetycznej i nanotechnologii. Motywy naszego postępowania pozostają jednak te same: tak jak dawniej, również współcześnie towarzyszy nam lęk przed śmiercią i – nieodmiennie – także dzisiaj staramy się w ten czy inny sposób poradzić sobie z faktem, że nie będziemy żyć wiecznie.
Lęk ten zresztą jest uzasadniony, ponieważ, jak mówi neurochirurg prof. Mirosław Ząbek: „Wobec śmierci wszyscy jesteśmy debiutantami. I ten, kto odchodzi, i jego najbliżsi”. Mimo, że już kiedy się rodzimy, mamy zagwarantowane, że umrzemy, nasza śmiertelność i tak budzi w nas lęk. Prof. Ząbek podkreśla, że boimy się nie tylko samej śmierci, ale procesu umierania, tego, jak będziemy wyglądać czy tego, co się stanie z naszą świadomością. Skoro lęk w konfrontacji z nieznanym, ze bezpowrotną stratą, z końcem życia jest naturalną reakcją, zatem warto sobie pozwolić na przeżywanie go tak, jak potrafimy. Oczywiście popadanie w skrajne przygnębienie lub obsesyjne lęki dotyczące śmierci (własnej lub cudzej) oraz zachorowania (np. kancerofobia, hipochondria) wymagają na ogół psychologicznej lub psychoterapeutycznej konsultacji. Z kolei na drugim krańcu znajdują się ci z nas, który starają się za wszelką cenę unikać tematu umierania, pokładając naiwną wiarę w to, że nic złego ich nie spotka, że żadne choroby nie będą się imać ani ich samych, ani ich bliskich. Przekonanie, że nie poruszając tematu śmierci czy chorowania unikniemy negatywnych zdarzeń, a nasi bliscy będą żyć wiecznie w zdrowiu, jest nielogiczne i dodatkowo przysparza nam bólu, zwłaszcza w tych momentach, kiedy rzeczywiście musimy się zmierzyć ze śmiertelną chorobą czy odejściem kogoś bliskiego.
Opowieść o szlachetnym umieraniu
Pomimo, że śmierć stanowi element procesu życia, nie da się jej oswoić, nie da się jej uporządkować, wcisnąć w ramy rozumowe. Za to na pewno można oswoić rozmowy o umieraniu, chorowaniu, o naszych lękach, nadziejach, emocjach. Wiele niepokojów i niejasności, które mają osoby chore terminalnie, zasadza się na niewyjaśnionych kwestiach, co z ich ciałem zrobią ci, którzy pozostaną, czy ktoś zauważy ich odejście, jak zostaną rozwiązane sprawy spadkowe, prawne, majątkowe czy okołopogrzebowe. Ważne dla ciężko chorych osób jest bycie wysłuchanymi, zrozumianymi. Istotne jest, żeby miały również wpływ na ostatnie chwile swego życia, żeby – jeśli będą miały taką potrzebę – mogły się pożegnać z bliskimi czy przystąpić do ważnych dla siebie sakramentów. Chirurg i publicysta, dr Atul Gawande zwraca uwagę, że rozmowa, nie tylko z bliskimi, ale i ze specjalistami od opieki paliatywnej, jest kluczowa dla ciężko chorych. Pomaga im bowiem oswoić się z lękami, zmniejsza ich cierpienie, poprawia kontakty z rodziną, jest również jednym z czynników przeciwdziałających depresji.
Pacjenci potrzebują też zdrowej nadziei. Jak mówi psychiatra dr Mariusz Wirga, nadzieja taka „nie oznacza, że to, czego pragniemy, będzie osiągnięte. Przekonanie: ‘na pewno wyzdrowieję’ nie jest nadzieją tylko myśleniem pozytywnym lub życzeniowym”. Wyrazem zdrowej nadziei jest natomiast przekonanie „mogę wyzdrowieć niezależnie od tego jak ciężko jestem chory”. Co więcej, jest oparte na faktach, ponieważ znane są przypadki wyzdrowienia z bardzo zaawansowanych chorób. Niestety współczesna medycyna zamiast badać, jakie procesy za tym się kryją, kwituje je stwierdzeniem ‘spontaniczna remisja’ – dodaje Wirga.
Zdrowa nadzieja nie jest jednak tym, do czego przyzwyczaiła nas dzisiejsza sztuka lekarska, a mianowicie przekonaniem, że zawsze da się coś jeszcze zrobić ku wyleczeniu pacjenta i – co ważniejsze – zawsze trzeba coś zrobić. W związku z tym większość umiera w szpitalach wśród sprzętu podtrzymującego życie. Takie podejście zaszczepia w nas poczucie, że musimy walczyć w własną chorobą do końca, który nie zawsze jest szlachetny i humanitarny. Poczucie to sprawia również, że nakłaniamy naszych bliskich do tego samego, zmuszając ich często do podjęcia kolejnego, jeszcze bardziej wycieńczającego leczenia. Zjawisko to, zwane uporczywą terapią, przynosi wiele negatywnych skutków nie tylko rodzinie chorego, ale i samemu choremu. W swojej książce “Being Mortal” Atul Gawande wskazuje, że uporczywa terapia często oddziela chorego od jego najbliższych, a śmierć przychodzi wtedy, kiedy pacjent – będąc zwykle nieświadomym – jest już wycieńczony chorobą i negatywnymi skutkami leczenia.
Kwestię tę porusza też pisarka i dziennikarka Amanda Bennett, zwracając uwagę, że w zachodniej cywilizacji mamy opowieść o szlachetnej walce, związanej z pokonywaniem choroby, radzeniem sobie z niedomaganiem, szukaniem nowych sposobów leczenia, heroicznym ratowaniem. Brakuje nam jednak opowieści o szlachetnym umieraniu. A przecież nie istnieje i nie istniał nigdy lekarz, któremu udało się dać pacjentowi życie wieczne. Tymczasem, przyglądając się samemu językowi, jakiego używamy do opisywania walki z chorobą, możemy zauważyć, że cenimy tylko te opowieści, w których chory wyzdrowiał. „Ona przegrała walkę z rakiem”, „Niestety, nie udało się mu przeżyć”, „Choroba go pokonała” – te wszystkie wypowiedzi wskazują, że nie dopuszczamy do siebie myśli o tym, że odchodzenie może być godne, szlachetne, poza dyskursem związanym ze zwycięstwem lub przegraną. Dlatego też – co zauważa Bennett – traktujemy hospicja jako miejsca niegodne umierającego człowieka, bo przecież trzeba walczyć do końca, nigdy się nie poddawać, szukać nowych, skuteczniejszych leków i bardziej agresywnej terapii. Patrząc z takiej perspektywy zgoda na hospicjum jest równoznaczna z przyznaniem się do niepowodzenia, do bezsilności. Dlatego potrzebujemy narracji, która nie będzie zrównywała umierania z rezygnacją z życia, z nieskutecznością starań zarówno naszych, jak i lekarzy. Bennett dodaje, że potrzebujemy obu opowieści: tej związanej w walką i leczeniem, ale też tej związanej ze szlachetnym umieraniem i godnym pożegnaniem z życiem.
Autor: Igor Rotberg
Dla zainteresowanych:
Bedrick, D. (2014). Into the Dark: A Psychology of Soul, Shadow, and Diversity, Psychology Today [online]. Dostępny w internecie tutaj
Bennet, A. (2013). Zacznijmy myśleć o umieraniu jako bohaterskiej walce, TED [online]. Dostępne w internecie tutaj
Braunek, M. (2014). Czas i akceptacja – rozmowa z Małgorzatą Braunek, rozmowę przepr. Pająk P., Charaktery [online]. Dostępne w internecie tutaj
Gawande, A. (2014). Being Mortal: Medicine and What Matters in the End, New York: Metropolitan Books
Gawande, A. (2010). Letting Go. What should medicine do when it can’t save your life?, The New Yorker [online]. Dostępne w internecie tutaj
Jenkinson, S. (2013) Jak mogłoby być. Podręcznik dla umierających i tych, którzy ich kochają, tłum. Korżyk K., Kraków : Fundacja Pathways
Jenkinson, S. (2013) Przewodnik po śmierci: Piękna jak życie, rozmowę przepr. Kula A, Tygodnik Powszechny [online]. Dostępne w internecie tutaj
Stradowski, J., Selimi, M. (2013). Dobra śmierć: umieranie z uśmiechem, Focul.pl [online]. Dostępne w internecie tutaj
Wirga, M. (2009). Pokładajmy nadzieję, póki możemy, Charaktery [online]. Dostępne w internecie tutaj
KIEDY PRACA NIE POPŁACA
Coraz więcej pracy. Coraz więcej obowiązków. Za to mniej wolnego czasu, a odpoczynek zredukowany do niezbędnego minimum. Prawdopodobnie pracoholizm jest związany z rozwojem cywilizacyjnym. Bycie nieustanie zajętym i praca okupiona olbrzymim mozołem często postrzegane są jako synonimy pracowitości, bycia ważnym oraz dobrego przystosowania się do życia. Niestety, człowiek ponosi również wysokie koszty takiego funkcjonowania. Nie tylko są to koszty związane z pogorszeniem się zdrowia fizycznego, ale również z problemami psychicznymi. Nierzadko tracą na tym życie rodzinne oraz związek. Nadmierne zaangażowanie w pracę, które miało przynieść satysfakcję i spełnienie życiowe, często to spełnienie niweczy.
Natura problemu
Pracoholizm charakteryzowany jest jako przymus lub uzależnienie od pracy i, tak samo jak w innych uzależnieniach, w sytuacjach, kiedy dana osoba nie pracuje, może skutkować symptomami odstawiennymi. Psychologowie wskazują, że pracoholika, wbrew pozorom, nie cechuje siła charakteru, lecz niska samoocena. Poprzez dążenie do nierealistycznie wysokich standardów, poczucie niskiej wartości jest stale wzmacniane. Dzieje się tak dlatego, że pracoholik, oczekując pozytywnych wzmocnień własnej samooceny i redukcji negatywnych emocji związanych ze stresem zawodowym, z powodu owych nierealnych standardów doświadcza przede wszystkim frustracji oraz niższego zadowolenia z pracy w porównaniu z innymi pracownikami. Sprawia to, że stara się pracować jeszcze bardziej intensywnie, nakręcając błędną spiralę pożądania pracy. Prof. nadzw. dr hab. Lucyna Golińska, autorka książek na temat uzależnienia od pracy, zwraca uwagę, że jest to sposób działania charakterystyczny dla osobowości narcystycznej, gdzie występuje bardzo wysokie zapotrzebowanie na stymulację i wyzwania, które zmierzają do osiągnięcia sukcesu, przy jednoczesnej olbrzymiej potrzebie uznania przez otoczenie. Bez docenienia i aprobaty ze strony innych ludzi osoby te tracą poczucie własnej wartości. Wzmożonym dążeniem do sukcesu starają się więc kompensować emocjonalne deficyty. Prof. Golińska wskazuje jeszcze na osobowość obsesyjno-kompulsywną jako predestynowaną do rozwoju uzależnienia od pracy. U osób tych charakterystyczna jest bowiem duża potrzeba perfekcyjnego działania (neurotyczny perfekcjonizm).
Ważne – przy charakterystyce omawianego zjawiska – jest zrozumienie kontekstu społecznego, ponieważ pracoholizm jest jedynym uzależnieniem, które nie tylko nie jest oceniane negatywnie, lecz cieszy się społecznym uznaniem. Kinga Jasińska, terapeutka, mówi, że nadmierne poświęcanie się pracy jest nawet w pewien sposób społecznie nagradzane. „Gdy myślimy o kimś ‘pracoholik’ często łączy się to z podziwem czy zazdrością. Taka osoba zazwyczaj posiada jakieś dobra materialne, ma status, stanowisko” – podkreśla terapeutka. Pracoholizm jest więc społecznie akceptowanym uzależnieniem, które ma bliższe konotacje z pracowitością, odpowiedzialnością, sumiennością i zaradnością niż z chorobą, zaburzeniem czy deficytem. Tymczasem zbyt duże angażowanie się w życie zawodowe może być również sposobem, żeby nie musieć konfrontować się z własnymi myślami, emocjami, z tymi aspektami osobowości, które najbardziej potrzebują uwagi i paradoksalnie pracy nad nimi. Kwestię tę trafnie ujmuje Paweł Więckowski, doktor filozofii, mówiąc, że „pracoholizm jest idealnym sposobem, aby wypełnić świadomość drobiazgami i nie mieć czasu na autorefleksję. Dla pracoholika najgorsze jest Boże Narodzenie i Wielkanoc – jedyne dni, kiedy nie pracuje i może pomyśleć, jak bardzo jest nieszczęśliwy”.
Następstwa
Konsekwencje pracoholizmu dotyczą wielu obszarów funkcjonowania człowieka. Przede wszystkim wpływają negatywnie na uzależnioną od pracy osobę. Doświadcza ona nieustannej frustracji, ciągłego niepokoju czy niechęci do siebie. Często traci radość życia, nie potrafi przeżywać pozytywnych emocji w sytuacjach niezwiązanych z pracą. Dokładają się do tego problemy zdrowotne związane z przepracowaniem i długotrwałym doświadczaniem stresu. Skutkuje to z kolei – na co zwraca uwagę Kinga Jasińska – chorobą somatyczną lub następnym nałogiem. Pracoholik, sięgając po alkohol czy narkotyki, pragnie dodać sobie sił lub uśmierzyć ból, rozwijając w sobie kolejne uzależnienie. „W większości przypadków wtedy dopiero taka osoba trafia do specjalisty” – dodaje terapeutka.
Negatywne skutki pracoholizmu dotykają również najbliższych człowieka uzależnionego od pracy. Podczas gdy ludzie z dalszego otoczenia mogą w pracoholiku widzieć osobę pracowitą, odpowiedzialną za własną rodzinę, najbliżsi płacą duże koszty. Partnerzy, dzieci czują, że są mniej ważni niż praca, bliskość emocjonalna w intymnej relacji malej lub wręcz zanika, mnożą się konflikty. W osobie uzależnionej od pracy może narastać niechęć do rodziny, która komunikuje swoje zaniepokojenie czy rozżalenie spowodowane ciągłą absencją pracoholika w domu. To z kolei powoduje pogarszanie się samopoczucia u osoby uzależnionej. Obniżanie się nastroju stara się poprawić tym, czym wydaje jej się, że jest najlepszym rozwiązaniem – czyli pracą. Ponieważ sfera zawodowa ma duże znaczenie w postrzeganiu społecznym, często osoby najbliższe, a zwłaszcza partnerzy, nie tylko nie dostają wsparcia od innych, ale ich pretensje i żal, poczucie krzywdy czy doświadczanie innych trudności są wręcz oceniane jako bezzasadne, niesprawiedliwe, będące wyrazem braku wdzięczności. Prof. Lucyna Golińska mówi, że „część partnerów pracoholików przyjmuje tę interpretację społeczną – zaczynają mieć negatywne myśli na swój temat, a ponieważ wydaje im się, że nie potrafią docenić tego, co mają, spada ich poczucie własnej wartości”. Koszty emocjonalne takiego współuzależnienia są bardzo duże i mogą tkwić głęboko w psychice partnera czy innych osób z najbliższego otoczenia.
Jeszcze jednym obszarem, którego dotyczą negatywne konsekwencje pracoholizmu, jest środowisko pracy. Pracoholik nie jest bowiem dobrym pracownikiem ani człowiekiem sukcesu. Pracując ponad normę, wydaje się być pracownikiem idealnym, jednak okazuje się, że dłuższy czas pracy wcale nie przekłada się na jej efektywność. Posiadając bardzo wygórowane wymagania w stosunku do siebie, jak i innych, próbuje cały czas kontrolować środowisko pracy (często nieadekwatnie do posiadanej pozycji zawodowej). Myślenie cały czas o sprawach zawodowych, bycie w ciągłym kontakcie (telefonicznym, mailowym) z miejscem pracy – niekiedy tak bardzo chwalone przez pracodawców – sprawia, że osoba taka nie jest w stanie w pełnie odpocząć, zregenerować siły, a więc rozładować stresu. Dlatego też taki pracownik z czasem funkcjonuje coraz gorzej w pracy, nie radząc sobie z problemami i wyzwaniami zawodowymi. Ponieważ pracoholik jest często osobą dążącą do perfekcji i jednocześnie potrzebującą społecznego uznania, pracuje znacznie mniej wydajnie, zbyt drobiazgowo analizując każdy problem. Tak duży wysiłek i zaangażowanie wkładane w pracę wiążą się z kolei z częstszym niż u innym pracowników ryzykiem wypalenia zawodowego, a przynajmniej większymi absencjami w pracy z powodów zdrowotnych. Ze zrozumiałych względów powoduje to negatywne skutki ekonomiczne dla pracodawcy.
Wypalenie zawodowe
Przedłużający się stres w pracy, przy jednoczesnym braku skutecznych sposobów poradzenia sobie z odczuwanym napięciem oraz spadek efektywności i satysfakcji zawodowej wpływają na ryzyko powstania wypalenia zawodowego. Z cech osobniczych, zwiększających prawdopodobieństwo wypalenia, wymienia się niską samoocenę – tę samą cechę, która może przyczyniać się do powstawania pracoholizmu. Do najczęściej przytaczanych objawów związanych z tym problemem zalicza się awersję do pracy, myśli i zachowania ucieczkowe, poczucie ciągłego przepracowania i przemęczenia, zwiększoną drażliwość oraz spadek cierpliwości w kontaktach z ludźmi, a także dolegliwości somatyczne (bóle głowy, brzucha, kłopoty ze snem). Sam syndrom wypalenia może być trudny do wychwycenia i leczenia, ponieważ po pierwsze, proces doprowadzający do chronicznego przepracowania jest długotrwały i rozwija się powoli. Kiedy występuje już w zaawansowanym stadium, wymaga od osoby przeżywającej wypalenie zawodowe długiego czasu na dojście do równowagi. Po drugie, częstym problemem jest niechęć do przyznania się do choroby wynikającej z przepracowania. Osoby doświadczające wypalenia starają się bagatelizować lub racjonalizować problem (przykładowo mówią, że skoro dużo pracują, oczywiste jest, że ciągle są zmęczone). Dodatkowo osoby te mogą traktować sygnały zmęczenia docierające z ciała jako nieprzyjazne, niepożądane, w związku z czym będą starały się ich pozbyć (poprzez chociażby zwiększenie ilość wypijanej kawy czy innych napojów energetycznych, nadużywanie leków lub sięganie po narkotyki). Nie potrafią odczytywać somatycznych sygnałów przepracowania jako pomocnych, skłaniających do refleksji, do zmiany trybu życia.
Istotną kwestią staje się więc przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu. Aby nie doprowadzić do choroby wynikającej z przepracowania specjaliści zwracają uwagę, że istotna jest umiejętność głębokiego relaksu. Samo wyjście z pracy nie gwarantuje automatycznie właściwego odpoczynku. Ważne jest również oddzielenie życia prywatnego od zawodowego. Koncentrowanie się na sprawach zawodowych w trakcie przerw w pracy oraz poza pracą, bardzo obciąża psychikę, wyrabiając poczucie bycia stale pod presją zobowiązań oraz odpowiedzialności związanej z życiem zawodowym. Tymczasem właśnie dbałość o utrzymywanie zdrowego zakresu obowiązków, rozsądne angażowanie się w sferę zawodową, jak również rozwijanie pozazawodowych zainteresowań oraz znajdowanie czasu na relaks są bardzo pomocne w przeciwdziałaniu wypalenia zawodowego. Jeśli już doszło do powstania syndromu wypalenia, ważne jest określenie stopnia jego nasilenia. W łagodnej fazie wystarczy urlop, uregulowanie rytmu snu i czuwania oraz zadbanie o zdrowe nawyki żywieniowe. W fazie bardziej zaostrzonej, w której występuje wiele objawów, a stan jest chroniczny, potrzebna jest na ogół pomoc lekarza i psychoterapeuty oraz zasadnicza zmiana funkcjonowania w życiu, aby nie tylko odbudować zasoby i przywrócić równowago psychofizyczną, ale również zapobiec wystąpieniu ponownego wypalenia zawodowego w przyszłości.
Radość z pracy
Nie każde duże zaangażowanie się w pracę jest wyrazem szkodliwego pracoholizmu i nie każde prowadzi do problemów zdrowotnych oraz wypalenia zawodowego. Dr Kamila Wojdyło, badająca od wielu lat styl osób zapracowanych, rozróżnia pracoholizm od pasji pracy. Psycholożka zwraca uwagę, że osoba, która jest entuzjastą pracy, chociaż jest bardzo zaangażowana w życie zawodowe, potrafi je oddzielić od życia prywatnego. Nie potrzebuje pracy do podwyższania swoje niskiej samooceny oraz redukowania negatywnych emocji związanych ze stresem zawodowym. Kieruje się nie – jak to ma miejsce w przypadku pracoholików – chęcią wykazania się i zyskania aprobaty, lecz motywacją nastawioną na rozwój osobisty. O podobnym rozgraniczeniu mówi wspomniana wcześniej prof. Lucyna Golińska. Oddziela ona pracoholizm uzależniony (szkodliwy) od entuzjastycznego (związanego z pasją pracy). Ten ostatni przejawia się wprawdzie przymusem pracowania, ale, w odróżnieniu od pracoholizmu uzależnionego, wyzwala pozytywne uczucia, pojawiające się w trakcie wykonywania pracy. Dzięki temu odczuwana jest duża satysfakcja związana z życiem zawodowym, która wpływa pozytywnie również na życie prywatne. Nie zawsze zatem duże zaangażowanie w sferę zawodową jednoznacznie wskazuje na szkodliwy pracoholizm. Niemniej warto mieć na uwadze, że ciągłe nadgodziny, pracowanie ponad normę, rezygnacja z czasu wolnego na rzecz życia zawodowego nie wiążą się na ogół z większą skutecznością i byciem lepszym pracownikiem, lecz z deficytami emocjonalnymi, z których osoba tak funkcjonująca na ogół nie zdaje sobie sprawy.
Autor: Igor Rotberg
Dla zainteresowanych:
Golińska, L. (2013). Od euforii do depresji – różne oblicza pracoholizmu, rozmowę przepr. Ewa Bukowiecka, UZALEŻNIENIE.com.pl [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Golińska, L. (2011). Pracoholik a pracoholik entuzjastyczny – dwa światy?, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Golińska, L. (2008). Pracoholizm. Uzależnienie czy pasja, Warszawa: Difin
Skorupa, M. (2014). „Pracoholik to nie człowiek sukcesu, a uzależniony, który musi zabiegać, żeby go doceniono”, Gazeta.pl [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Więckowski, P. (2002). „Mity nt. szczęścia wg profesora Czapińskiego”, Instytutu Psychologii Zdrowia Jerzego Mellibrudy Psychologia.edu.pl [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Wojdyło, K. (2010). Pracoholizm. Perspektywa poznawcza, Warszawa: Difin
CYFROWE ŻYCIE PSYCHICZNE
Nowe technologie niewątpliwie wpływają na ludzkie życie, psychikę, podejmowanie działań, kształtowanie się nawyków. Smartfony, aplikacje, portale społecznościowe zmieniają formy kontaktów społecznych. U młodych ludzi, urodzonych i żyjących w świecie poddanym procesom cyfryzacji, kształtuje się zupełnie nowy sposób odbierania otaczającej ich rzeczywistości. Zmiany zachodzą nie tylko na poziomie zachowania, ale również budowania się tożsamości oraz na poziomie neuronalnym. Wpływ nowych technologii na psychikę obserwowany jest jednak nie tylko u ludzi młodych, chociaż w ich przypadku zmiany są najbardziej zauważalne. Aby móc efektywnie funkcjonować w świecie, człowiek stara się zaadaptować do szybko zmieniającej się rzeczywistości. Sam wpływ rozwoju cywilizacji na zmiany w ludzkiej psychice jest dobrze znany – to, co się zmieniło, to przede wszystkim tempo przemian cywilizacyjnych, gdzie kolejne nowinki technologiczne i rozwiązania internetowe pojawiają się właściwie z dnia na dzień.
Pokolenie internetu
Urodzili się już w zdigitalizowanym świecie i, w odróżnieniu od imigrantów cyfrowych (czyli osób, w życiu których internet, komputery, telefony komórkowe pojawiały się stopniowo), już od dziecka otoczeni byli urządzeniami, za pomocą których mogli korzystać z internetu. Tubylcy cyfrowi – bo o nich mowa – nie mają charakterystycznego dla starszego pokolenia rozróżnienia na online (w sieci) i offline (poza siecią). Ważna część ich tożsamości kształtuje się poprzez kontakt z internetem, a więc poprzez zarówno to, co sami publikują w sieci (na Facebooku, Twitterze czy innych portalach), jak i przez reakcję zwrotną dotyczącą ich autoprezentacji ze strony innych użytkowników internetu. Dla wielu młodych ludzi to, co dzieje się w sieci, jest najważniejszą częścią ich życia. Na ile jest to ważne, pokazują rozmowy, które prowadzą z rówieśnikami w realu, dyskutując przede wszystkim o tym, co się właśnie wydarzyło w internecie.
Prof. Howard Gardner oraz prof. Katie Davis z Uniwersytetu Waszyngtońskiego w swojej najnowszej książce określają młodych ludzi „pokoleniem apki” (od słowa: aplikacja). Autorzy używają tego terminu w dwóch znaczeniach. Pierwszy odnosi się do faktu, że młodzi ludzie używając aplikacji (bez względu, czy są one cyfrowe czy nie), liczą, że dowiedzą się, jak w szybki i efektywny sposób osiągnąć to, co chcą. Jeśli jedna aplikacja nie działa, poszukają innej. Jeśli natomiast nie mogą znaleźć lub wymyśleć żadnej aplikacji, porzucają temat czy sprawę, którą się interesowali. Drugie znaczenie jest szersze i odnosi się do postrzegania przez młodych ludzi życia jako szeregu następujących po sobie w niezmiennym porządku celów (nazwanych przez autorów Super-Apkami): najpierw szkoła, potem studia, następnie staż, aż wreszcie odpowiednia praca w odpowiedniej firmie, znajdującej się w jednym z wielkich miast w kraju lub za granicą, zapewniająca wielki sukces. Gardner i Davis zwracają uwagę, że rzadko udaje się wszystkie wyżej wymienione cele spełnić, co prowadzi do rozczarowania. Jest ono tym większe, że aby zmienić kierunek i podążać własną, inną drogą, młodzi ludzie potrzebują nowych celów, których często nie mają, ograniczeni właśnie przez postrzeganie etapów w swoim życiu, które muszą wystąpić w nieelastycznym, sztywnym porządku.
Porzucanie zainteresowań, kiedy nie można znaleźć odpowiedniej aplikacji do ich rozwijania, jest powiązane z inną rzeczą, na którą zwracają uwagę specjaliści od psychologii internetu. Otóż, młodzi ludzie gorzej niż starsze pokolenie znoszą odczucie nudy. Żyjąc w świecie ciągłej stymulacji (wszak w internecie nie ma ciszy nocnej), oczekują, że uda im się przeskoczyć momenty zatrzymania i spowolnienia, że stan ekscytacji będzie trwał nieprzerwanie. Traktują życie jako sumę pozytywnych doznań, które warto kolekcjonować. Poczucie samotności jest często dla nich zupełnie obce, ponieważ tak naprawdę nigdy nie byli sami. Zawsze otoczeni są przez przyjaciół. Jeśli nie w realu, to przynajmniej wirtualnie. Jeśli czytają książkę, oglądają telewizję, czy nawet rozmawiają z innymi, często mają otworzone komunikatory lub są zalogowani na portalach społecznościowych, korzystając ze swoich smartfonów czy tabletów.
Żyjąc w dużym stopniu w środowisku zdigitalizowanym, w którym kształtuje i rozwija się ich osobowość, cenią sobie bardzo natychmiastowość. Jak zauważa Eryk Mistewicz, autor strategii marketingu narracyjnego, „świat sieci to świat wymuszonej natychmiastowości. To natychmiastowa reakcja. Natychmiastowa odpowiedź”. Młodzi ludzie bardzo cenią sobie ten szybki feedback i jeśli nie otrzymują błyskawicznej odpowiedzi zwrotnej, szukają jej na innym portalu, wchodząc w interakcje z innymi ludźmi. Przyzwyczajeni są do tego, że to, co umieszczają w sieci, to, czym się dzielą z innymi ludźmi, łatwo da się zmierzyć przez chociażby liczbę polubień, komentarzy, odwiedzin czy inny wskaźnik dotyczący wyrażonego zainteresowania ze strony innych użytkowników danego portalu. Zmieniło się dla nich znaczenie pojęcia „atrakcyjność”, które teraz oznacza przede wszystkim bycie widzianym i lubianym w internecie. Bycie fejmem (od ang. fame – sława), a więc osobą znaną i popularną w internecie (najczęściej na Facebooku i Asku) poprzez dużą liczbę polubień, udostępnień czy prezentów, stało się pożądanym szczeblem we współczesnej hierarchii społecznej. Oczywiście ta swoista potrzeba afiliacji znana jest od dawna – zmieniły się natomiast narzędzia, za pomocą których młodzi ludzie ową potrzebę aktualnie realizują.
Technologiczny zawrót głowy
W związku z szeroką dostępnością dóbr, olbrzymią liczbą napływających informacji oraz nieustanną stymulacją, rodzi się w ludziach tendencja, żeby raczej coś wyrzucić, niż naprawić. Jednorazowość nie jest problematyczna. Wręcz przeciwnie: stała się zaletą, wartością pożądaną. Konsekwencją tego jest taki system postępowania, w którym jedna rzecz jest natychmiast zastępowana przez inną. Widać to zwłaszcza w odniesieniu do nabywania i pozbywania się przez młodych ludzi telefonów komórkowych. Nowy model danego telefonu często niewiele różni się od poprzedniego, jednak jest pożądany właśnie przez to, że jest nowy na rynku. „Z punktu widzenia kapitalizmu zachwycający jest związek człowieka z iPhone’em” – mówi Bartłomiej Dobroczyński, psycholog – „Cieszysz się nim rok, jak już ci minie, wyrzucasz go i wchodzi następny iPhone. A potem słyszymy, jak modelka mówi: To obciach, że mam już dwa lata tego samego chłopaka”. Znudzenie odnosi się do rzeczy, osób i sytuacji, które trwają za długo, co jest wyrazem ciągłej pogoni za nowością, jaką oferuje otaczająca rzeczywistość. Znużenie, zniecierpliwienie, brak twórczego napięcia mogą z kolei prowadzić do ograniczania podejmowanych wyzwań, do zmniejszenia się poziomu kreatywności oraz satysfakcji życiowej.
Wspomniany wcześniej brak podziału u młodych ludzi na świat wirtualny i realny sprawia, że emocje, których doświadczają, korzystając z internetu, są dla nich tak samo realne, jak te, które przeżywają chociażby w kontaktach z innymi podczas bezpośrednich spotkań. Dla tego pokolenia świat wirtualny jest właśnie światem realnym. Dlatego też złośliwe komentarze, blokowanie profili, nieodpowiadanie na wiadomości czy usuwanie z grona przyjaciół na portalach społecznościowych mogą wpływać na zachwianie poczucia własnej wartości, obniżać znacząco nastrój, a nawet prowadzić do niebezpiecznych i ryzykownych zachowań. Obelga napisana w komentarzu pod umieszczonym na portalu społecznościowym postem wzbudza w nich takie same emocje jak ta wypowiedziana twarzą w twarz. Usunięcie z grona znajomych na Facebooku może prowadzić do realnego zakończenia znajomości również poza siecią.
Zwiększająca się dostępność sieci, możliwość używania internetu za pomocą urządzeń mobilnych oraz zwiększenie ilości czasu poświęconego na życie online może skutkować również uzależnieniem od sieci. Uzależnienie to charakteryzuje się spadkiem samopoczucia w momencie niekorzystania z sieci, zwiększeniem drażliwości, a także ogólną trudnością z radzeniem sobie z chaosem informacyjnym, cechującą się m. in. brakiem umiejętności wybierania informacji ważnych i znaczących. Jak każde uzależnienie wymaga terapii. Psycholożka, Urszula Sajewicz-Radtke, zwraca uwagę, że „terapia uzależnienia od internetu wymaga wsparcia specjalisty i konieczne jest zgłoszenie się do ośrodka zajmującego się leczeniem uzależnień”.
W ramach uzależnienia od internetu lub przeładowania bodźcami, związanego z używaniem nowych technologii, wyróżnia się kilka specyficznych zaburzeń. Należy do nich FOMO (od ang. „fear of missing out”), polegające na odczuwaniu lęku przed przegapieniem czegoś istotnego w sieci. Jest to potrzeba nieustannego bycia na bieżąco. Skutkuje m. in. obniżeniem zdolności koncentracji oraz wzrostem tendencji do prokrastynacji. Na spadek poziomu uwagi wpływa również nałogowa wielozadaniowość (czyli nieustające przełączanie się pomiędzy wieloma czynnościami), która sprawia, że człowiekowi bardzo trudno jest się skupić na pojedynczej czynności trwającej kilka minut.
Innym przytaczanym często zaburzeniem jest HPVS (Human Phantom Vibration Syndrome), czyli syndrom fantomowych wibracji. Polega on na odczuwaniu wibracji własnego telefonu komórkowego, podczas gdy w rzeczywistości nie pojawił się żaden sygnał nadchodzącego połączenia, wiadomości czy powiadomienia. Wprawdzie naukowcy nie są zgodni, co do dokładnych przyczyn pojawiania się HPVS, jednak faktem jest, że zdecydowana większość ludzi, używająca telefonów komórkowych, doświadczyła choć raz tego syndromu. Przyczyn poszukuje się w błędnym interpretowaniu aktywności neuronów przez mózg spowodowanym ciągłym bombardowaniem przez bodźce. Mózg, poddany stresowi, sprzyja powstawaniu nieskoordynowanych wyładowań, które sprawiają, że człowiek może mieć poczucie wibrowania telefonu bądź słyszeć dzwonek komórki, kiedy de facto telefon milczy. Być może w grę wchodzą również neurony lustrzane, które aktywują się, kiedy człowiek obserwuje inną osobę sięgającą po telefon i sprawiające, że odruchowo sprawdza się własny.
Z kolei DA (Disconnectivity Anxiety), czyli lęk przed odłączeniem się od sieci, pojawia się wtedy, gdy osoba uzależniona od internetu znajduje się w sytuacji braku dostępu do sieci. Objawia się zwiększonym zamartwianiem się, pojawiają się takie negatywne emocje jak lęk, gniew czy wręcz rozpacz. Również fizjologicznie DA daje znać o sobie przyspieszonym biciem serca czy chociażby zwiększoną potliwością.
Warto również wspomnieć o fonoholizmie, czyli uzależnieniu od telefonu komórkowego. Ponieważ współcześnie smartfony za sprawą zintegrowanego aparatu fotograficznego, zegarka, odtwarzacza multimediów, GPS-a oraz innych urządzeń i aplikacji stały się rzeczami pierwszej potrzeby, duża część osób odczuwa dyskomfort spowodowany brakiem telefonu w zasięgu wzroku. Objawia się on zwiększoną nerwowością (do stanów lękowych włącznie) oraz zaburzeniami fizjologicznymi (zawrotami głowy, dusznościami, bólami w klatce piersiowej). Objawy te wskazują na wystąpienie zaburzenia określanego przez psychologów jako nomofobia (od ang. „no mobile phobia”), która jest irracjonalnym lękiem przez straceniem na chwilę z oczu telefonu komórkowego.
Oczywiście część zaburzeń nie jest groźna. Syndrom fantomowych wibracji mija po kilku tygodniach używania jedynie powiadomień dźwiękowych, w trakcie których mózg oducza się kojarzenia wibracji z nadejściem wiadomości. Niektóre zaburzenia natomiast wymagają terapii, ponieważ wpływają na tyle negatywnie na codzienne funkcjonowanie, że ograniczają lub wręcz uniemożliwiają kontynuowanie lub podjęcie pracy, realizację planów czy bycie w intymnej relacji z drugą osobą.
Adaptacje, ulepszenia, zmiany
Naturalnie nie ma co demonizować nowych technologii, internetu i cyfryzacji życia. Również różnice międzypokoleniowe, dotyczące posługiwania się narzędziami cyfrowymi, są zupełnie normalne. Każde pokolenie młodych ludzi bowiem czymś zaskakiwało swoich rodziców. Wspomniana wcześniej Urszula Sajewicz-Radtke wskazuje, że chociaż ostatnio skok technologiczny jest olbrzymi, a do tego producenci dbają, żeby obsługa urządzeń była intuicyjna – przez to dzieci w pełni z tego korzystają – jednak nie chodzi o to, żeby dawać dzieciom do zabawy same drewniane klocki. Chodzi bardziej o dostarczania zróżnicowanej rozrywki czy edukacji.
Korzystanie z portali społecznościowych – tak często wskazywane jako przyczyna rozluźnienia więzi międzyludzkich we współczesnym świecie oraz obniżenia samopoczucia użytkowników – może także wpływać pozytywnie na ludzi. Jednymi z badań, które to ukazują, jest to, które przeprowadzili Amy Gonzales i Jeffrey Hancock z Uniwersytetu Cornella. Wyniki tego badania pokazały, że osoby korzystające z Facebooka wyróżniały się wzrostem samooceny. Przy czym wzrost ten był większy u osób, które nie tylko wchodziły na swój profil, ale również dokonywały w nim jakiejś zmiany. Autorzy badania mówią, że „internet nie tworzy nowej motywacji do autoprezentacji, lecz jedynie dostarcza nowych narzędzi do jej realizacji”. Osoby korzystające z internetu mogą bardziej wyrazić te aspekty swojego ja, z których wyrażeniem mają problem poza siecią. Dzięki temu, nie represjonując tych części swoich osobowości, mogą w bardziej zdrowy i pełniejszy sposób budować swoją tożsamość.
Również postrzeganie nowych mediów jedynie jako namiastki bezpośrednich kontaktów nie odzwierciedla pełnego spektrum zastosowania, jaki mają we współczesnym świecie. Idealizowanie spędzania czasu na powietrzu, przy deprecjonowaniu jakiejkolwiek formy korzystania z komputera w domu wywodzi się z czasów, kiedy podział na online i offline był wyraźnie namacalny. Myślenie takie rozwijało się na początku lat dziewięćdziesiątych i niosło ze sobą konkluzję, że internet – jako technologiczne objawienie – nie tylko usprawni życie w biurach i uczelniach, ale również wywróci społeczne funkcjonowanie przeciętnego człowieka do góry nogami, ofiarując mu podróże wirtualne w cyberprzestrzeń, w której będzie mógł on realizować wszystkie swoje fantazje. W wyniku tych działań rozpadną się związki, rodziny, przyjaźnie. Człowiek pozostanie na zawsze uwięziony w iluzorycznym raju. Okazuje się jednak, że zdecydowana większość ludzi szuka w wirtualnych relacjach tego samego, czego w realnych szukały inne pokolenia: zrozumienia, otwartości, zaufania, odwzajemnienia uczuć. Dodatkowo, kiedy internet w krajach uprzemysłowionych stał się ogólnodostępny, jego użytkownicy chętniej niż z tajemniczymi awatarami, z którymi nigdy się nie spotkali, komunikują się z osobami bliskimi: z członkami rodziny, przyjaciółmi, znajomymi z pracy.
Podział na świat wirtualny i realny coraz mniej adekwatnie opisuje rzeczywistość. Jeśli koniecznie trzeba używać pojęć online i offline, należałoby raczej powiedzieć, że współczesny człowiek żyje w świecie hybrydowym, w którym obie formy funkcjonowania przenikają się wzajemnie, wpływając jedna na drugą. Jak zauważa słusznie Sławomir Czarnecki, manager kultury i filozof, dotychczasowe sposoby mówienia o internecie zaczynają zawodzić, a odnosząc się do hasła, skądinąd słusznej, kampanii społecznej przeciwdziałającej uzależnieniom, „nie można ‘wylogować się do życia’, można lepiej lub gorzej żyć w świecie zacierającego się podziału na online i offline”.
Poza wymienionymi negatywnymi zjawiskami i zaburzeniami związanymi z nowymi technologiami, które wynikają z trudności w radzeniu sobie z przystosowaniem się do cyfrowego świata, istnieją przykłady, że umysł ludzi jednak adaptuje się do nowych wymogów rzeczywistości. Takim przykładem są chociażby badania dotyczące reakcji ludzkiego mózgu na tekst i emotikony. Widok twarzy sprawia, że w mózgu uruchamiają się specyficzne obszary. Za rozpoznawanie przedmiotów, które nie są ludzką twarzą, czyli chociażby za rozpoznawanie znaków graficznych, odpowiedzialne są inne struktury. Badanie, które przeprowadził dr Owen Churches, wraz z zespołem badawczym z Uniwersytetu Flinders w Adelajdzie w Australii, pokazało, że współcześnie mózg ludzi zaczął reagować na emotikony przedstawiające uśmiechniętą buźkę – a więc „:-)” lub „:)” – jak na wizerunek prawdziwej uśmiechniętej twarzy. Dwukropek, myślnik i zamykający nawias przestały więc być odbierane przez mózg jako znak graficzny.
Oczywiście trudno na razie przewidzieć kierunek tych wszystkich przemian. Do zacierania się granic pomiędzy światem wirtualnym i realnym przykłada się wiele rzeczy, a jedną z nich jest rzeczywistość rozszerzona – AR (od ang. augmented reality), czyli taki system, który na świat realny, otaczający użytkownika, nakłada elementy rzeczywistości wirtualnej. Przykładem są chociażby prototypowe okulary Google Glass, w których mały ekran za pośrednictwem kamery, sprzężony z internetem, pokazuje osobie, która je nosi, właśnie rzeczywistość rozszerzoną. Również przymierzanie ubrań bez wychodzenie z domu, przy wykorzystaniu internetu i kamery bazuje na rozszerzonej rzeczywistości. Na razie tego typu nowinki są na ogół w fazie testowania, a ich użytkowość dopiero jest sprawdzana. Jednak fakt, że już się pojawiają, świadczy o tym, że standardowy, dychotomiczny podział na rzeczywistość wirtualną i realną przestaje przystawać do otaczającego świata, który staje się coraz bardziej kompilacyjny. Wskutek nowego postrzegania rzeczywistości zmieniają się reprezentacje poznawcze oraz odpowiadające im obszary w mózgu. Umysł w jakimś stopniu adaptuje się do nowej rzeczywistości. Badania nad tymi zmianami, jak również trudnościami w radzeniu sobie człowieka w kontakcie z nowymi technologiami oraz badania nad stopniem adaptacji mózgu do środowiska nadal trwają. Jakie wnioski z nich będą płynąć? Trzeba będzie jeszcze chwilę na to poczekać.
Autor: Igor Rotberg
Dla zainteresowanych:
Czarnecki, S. (2013). Internet i kultura. Co powinni zrobić starsi, żeby zrozumieć młodszych, Kultura Enter [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Czubkowska, S. (2013). FOMO – uzależnienie XXI wieku. Czy smartfon, Facebook i Twitter niszczą nasze życie?, Gazeta Prawna [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Gardner, H., Davis, K. (2013). Talking about „The App Generation”, rozmowę przepr. Logan L. Amplify Education Inc [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Gardner, H., Davis, K. (2013). The App Generation: How today’s youth navigate identity, intimacy, and imagination in a digital world. New Haven, CT: Yale University Press.
Gonzales, A., Hancock, J. (2011). Mirror, Mirror on my Facebook Wall: Effects of Exposure to Facebook on Self-Esteem Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 14 (1-2) [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Sajewicz-Radtke, U. (2013). Tablet czy drewniane klocki?, rozmowę przepr. Piątkowska M., Gazeta Wyborcza [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Sparkes, M. (2014). Human brain reacts to emoticons as real faces, The Telegraph [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Artykuł dostępny jest również na stronie Polskiego Portalu Psychologii Społecznej
OSZOŁOMIENI MOŻLIWOŚCIAMI
„Osiołkowi w żłoby dano…” – tymi słowy zaczyna się wiersz Aleksandra Fredry, opisujący trudny wybór pomiędzy dwoma opcjami. Obie są kuszące. Podczas gdy tekst Fredry opowiada o zmaganiu się z podjęciem decyzji dotyczącej dość prostego wyboru, współczesny człowiek na co dzień musi zmagać się z wyborami pomiędzy wieloma opcjami. Stan niezdecydowania, presja czasu i kolejnych decyzji, które już należy podjąć, sprawiają, że mnogość wyborów zaczyna jawić się jako bardziej obciążająca, niż dająca poczucie swobody.
Wybór niełatwy
Człowiek podejmuje decyzje na każdym kroku: od decyzji dotyczących spraw prozaicznych i codziennych, po decyzje związane z karierą, zdrowiem czy przyszłymi inwestycjami. Współczesny przekaz społeczny mówi wprost: „wybór należy do ciebie”, a co za tym idzie: „wszystko zależy od ciebie”. Powstaje zatem w człowieku przekonanie, że całe jego życie zależy od trafności wyborów. Jeśli będzie podejmować słuszne decyzje, osiągnie wszystko, o czym marzy. Takie przekonanie, przy ciągłej konieczności wybierania pomiędzy różnorodnymi opcjami, nakłada olbrzymią odpowiedzialność, może budzić niepewność, a zamiast poczucia swobody, płynącej z możliwości wyboru, przynosić lęk przed stratą, ponieważ jeśli wybierze się jedną opcję, straci się cały wachlarz innych okazji. I zamiast działać, człowiek stoi w miejscu, obezwładniony lękiem przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji. Psycholog Barry Schwartz, autor „Paradoksu wyboru”, mówi, że nawet jeśli uda się człowiekowi pokonać ów paraliż i podjąć decyzję, jest on mniej zadowolony z dokonanego wyboru, niż gdyby wybierał spośród mniejszej liczby alternatyw. Psycholog podaje kilka powodów, za sprawą których tak się dzieje. Po pierwsze mamy wątpliwości, czy nasz wybór na pewno jest dobry (nie jesteśmy w stanie sprawdzić absolutnie wszystkich możliwości). Po drugie, nawet jeśli nasza decyzja jest właściwa, dostrzegamy atrakcyjność innych wyborów (jest to tzw. „koszt alternatywny”). Po trzecie w związku z tym, że wybór dostępnych opcji jest tak przeogromny, rosną nasze oczekiwania, a tym samym coraz częściej narażamy się na rozczarowania, kiedy rzeczywistość nie jest w stanie sprostać naszym wymaganiom. I po czwarte, kiedy doświadczamy rozczarowania, ponieważ podjęty przez nas wybór jest niesatysfakcjonujący, zaczynamy obwiniać siebie za podjęcie złej decyzji.
Natura nie wyposażyła nas w umiejętności podejmowania decyzji w sytuacjach, gdy dostępnych jest tak dużo możliwych opcji. Pisał już o tym w swojej książce „Ucieczka od wolności” Erich Fromm. Filozof zwracał uwagę na unikanie brania odpowiedzialności za swoje wybory. Aktualnie presja jest większa, ponieważ w dobie nowych technologii oraz natłoku informacji, wymagane jest od nas nieustanne codzienne filtrowanie olbrzymiej ilości danych. Nie jesteśmy w stanie sprawdzić wszystkich opcji, jednocześnie czujemy, że być może nie wzięliśmy pod uwagę akurat tego wariantu, który okazałby się dla nas najlepszy. Oszołomieni liczbą możliwości, będąc pod presją konieczności podjęcia właściwych decyzji, często staramy się scedować dokonywanie wyborów na kogoś innego. Czasami pozwalamy specjaliście czy autorytetowi w danej dziedzinie lub po prostu naszemu znajomemu żeby zadecydował za nas. Z jednej strony spada z nas odpowiedzialność. Z drugiej strony jednak powstaje wątpliwość: czy słusznie zaufaliśmy akurat tej osobie, a nie innej? Nie mamy bowiem całkowitej pewności, czy osoba, której zawierzyliśmy, jest właściwa.
Wybór nieracjonalny
Mamy przeświadczenie, że w każdej sferze życia jesteśmy w stanie dokonywać racjonalnych wyborów. Przeceniamy jednak siebie w tym zakresie. Wpływy społeczne odciskają piętno na naszych decyzjach, a kultura często decyduje o tym, co nam się podoba, a czego nie lubimy. Pomimo, że cywilizacja zachodnia bardzo ceni takie wartości jak autonomia jednostki, indywidualizm i podmiotowość, działając w systemie społecznym i nie posiadając wystarczającej mocy obliczeniowej, dokonujemy wyborów poprzez używanie dostępnych algorytmów („jeśli dwóch moich znajomych radzi mi jechać na wczasy do Tunezji, to pojadę”, „jeśli w polecanym serwisie internetowym telefon został oceniony na 8 punktów w 10. stopniowej skali, to go kupię” itd.). Nie wszystkie algorytmy są przez nas uświadomione, jak i nie wszystkie są racjonalne.
Człowiek, będąc istotą społeczną, cały czas odnosi swoje działania do zachowań innych ludzi, ponieważ – jak mówi psycholog Bartłomiej Dobroczyński – „bez poczucia wspólnoty z innymi nie bardzo możemy egzystować”. Stąd też każdy z nas posiada jakiś krąg lub kręgi ludzi, które stanowią dla niego grupę odniesienia. Grupy te dzielą się na pozytywne (czyli takie, z którymi czujemy wspólnotę i z którymi podzielamy system wartość lub chcemy być tacy jak oni) oraz negatywne (czyli takie, z których poglądami się nie zgadzamy i od których chcemy się odróżnić). Dobroczyński zwraca uwagę, że posiadanie lub nieposiadanie pewnego przedmiotu czy przedmiotów, uczestniczenie lub nieuczestniczenie w pewnych zjawiskach powoduje możliwość wykluczenia z „naszej” grupy, co w kulturze społecznej jest rzeczą najgorszą. Dlatego też posiadanie chociażby odpowiednich dóbr materialnych (np. konkretnego telefonu, mieszkania w danej dzielnicy) czy wykonywanie odpowiedniej pracy jest dla nas niezbędne, aby cały czas przynależeć do określonej grupy. Z tego też powodu część decyzji podejmujemy nie z pobudek racjonalnych (np. dlatego, że jest to dobre dla naszego zdrowia), ale chociażby z lęku przez wykluczeniem społecznym.
Wybór nieidealny
Podczas dokonywania wyborów człowiekowi zawsze towarzyszy niepewność: jeśli wybiorę tę pracę, to czy moje życie będzie lepsze? Jeśli zdecyduję się na to mieszkanie, czy wpłynie to pozytywnie na mnie? A może jednak dokonam złego wyboru? W poczuciu odpowiedzialności za swoje decyzje przewidujemy pojawienie się własnych negatywnych emocji, jeśli wybór, którego dokonamy, przyniesie niechciane konsekwencje. Istnieje jednak tzw. „psychologiczny system odporności”, umożliwiający radzenie sobie z tymi emocjami. Psychologowie Daniel Gilbert oraz Timothy Wilson, którzy stworzyli ten termin, zauważyli, że w człowieku funkcjonuje mechanizm, odpowiedzialny za istotne redukowanie negatywnych konsekwencji emocjonalnych podjętych niewłaściwych decyzji. Mechanizm ten działa na ogół bez świadomości człowieka, w związku z czym ludzie, nie doceniając siły jego działania, błędnie prognozują swoje emocje i nastawienie, jakie pojawią się po dokonaniu wyboru. „Psychologiczny system odporności” sprawia jednak, że nawet jeśli podejmiemy decyzję, z której konsekwencji nie będziemy zadowoleni, zadziałają procesy znajdujące pozytywne aspekty owej decyzji i tym samym – redukujące negatywne emocje z nią związane.
Przy mnogości możliwości, jakie oferuje człowiekowi współczesna cywilizacja oraz przy ograniczonym czasie, a także nie dość skutecznych narzędziach umożliwiających przeanalizowanie wszystkich opcji, człowiek zmuszony jest do ignorowania części informacji, jak również do porzucania niektórych możliwości, jakie oferuje życie. Odejście od przekonania, że można zdobyć wszystko, o ile się mądrze wybiera, pomaga uporać się z faktem, że rozczarowanie jest wpisane w wybór, a każdej decyzji towarzyszy poczucie straty. Renata Salecl, filozofka i socjolożka, autorka „Tyranii wyboru”, zwraca uwagę na to, że „wybory, których dokonujemy, zależą od miejsca, w którym mieszkamy, ludzi, którymi się otaczamy”. Salecl podkreśla, że idealny wybór nie istnieje. „I że nieważne, jak dobrze się przygotujemy do podjęcia decyzji, zawsze może się wydarzyć niespodzianka, nie przewidzimy wszystkiego. I z tego właśnie powinniśmy się cieszyć – z tej niespodzianki, z tego, co los przyniesie” – dodaje Salecl.
Podejmowanie codziennie dziesiątek decyzji przy mnogości ofert nie jest procesem łatwym. Zawierzając tylko naszemu racjonalnemu osądowi rzeczywistości możemy bardzo się zdziwić, do jakiego stopnia podejmujemy irracjonalne decyzje. Dlatego, żeby zmniejszyć trochę presję związaną z wyborami w naszym życiu, warto mieć na uwadze fakt, że każda decyzja, jaką podejmujemy, niesie w sobie ryzyko i stratę, ale również możliwości i szanse.
Autor: Igor Rotberg
Dla zainteresowanych:
Carpenter, S. (2001) We don’t know our own strength, American Psychological Association [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Dobroczyński, B. (2013) Niewolnicy konsumpcyjnego stylu życia, rozmowę przepr. Więcka A., Wysokie Obcasy [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Gilbert, D.T., Blumberg, S.J.; Pinel, E.C., Wilson, T.D., Wheatley, T.P. (1998). Immune neglect: A source of durability bias in affective forecasting, Journal of Personality and Social Psychology 75 (3): 617–638
Fromm E (1993) Ucieczka od wolności, tłum. Ziemilski A., Ziemilska O., Warszawa: Czytelnik
Salecl, R. (2013), Tyrania wyboru, tłum. Szelewa B., Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej
Schwartz, B. (2013). Paradoks wyboru. Dlaczego więcej oznacza mniej, tłum. Walczyński M., Warszawa: PWN.
Artykuł dostępny jest również na stronie Polskiego Portalu Psychologii Społecznej
W MORZU INFORMACJI
Wprawdzie Michel Foucault twierdził, że wiedza to władza, ale raczej nie przewidywał aż tak dużych zmian, jakie zachodzą w współczesnym świecie. W drugim dziesięcioleciu XXI wieku, w dobie ogólnie dostępnego internetu, portali społecznościowych, telewizji informacyjnych, natłoku reklam, szerokiego wyboru dóbr materialnych oraz bardzo szybkiego postępu technologicznego, wiedza jest nie tylko synonimem umiejętności organizowania rzeczywistości, ale – z racji jej nadmiaru – staje się bardzo dużym obciążeniem dla ludzkiej psychiki.
Informacyjne tsunami
Już w 1970 roku Alvin Toffler w książce „Szok przyszłości” przestrzegał nas przed niekontrolowanym postępem naukowo-technicznym. Zwracał uwagę, że istnieje bariera psychofizyczna adaptacji człowieka do szybko zmieniającego się świata, że coraz częściej brak jest ludziom sprawdzonych technik i planów potrzebnych do radzenia sobie z tak szybkimi zmianami cywilizacyjnymi. Wpływ owych zmian może prowadzić do dezorientacji jednostek, bowiem skutkiem będzie przeładowanie psychiki nadmiarem bodźców i nowych wyzwań. Toffler podkreślał, że człowiek nie jest w stanie co chwila dostosowywać się do nowych warunków życia, potrzebuje pewnej stałości, punktów odniesienia. Dodawał jednak, że rozwoju nie da się zatrzymać. Można natomiast go spowolnić, a przynajmniej nie przyspieszać, gdyż grozi to „przegrzaniem całego systemu”. Na ile wizje pisarza się sprawdziły? Pewne jest jedno: rozwój cywilizacyjny ma się dobrze, nowości techniczne pojawiają się bardzo szybko, wzrasta również tempo życia. Badania i obserwacje pokazują jednak dobitnie, że współczesny człowiek musi liczyć się także z wieloma negatywnymi skutkami postępu cywilizacyjnego.
Przeciążenie informacyjne lub przeładowanie informacjami (information overload) jest terminem odnoszącym się do zjawiska lawinowego wzrostu treści i informacji. Psychologowie ewolucyjni zwracają uwagę, że zmiany otaczającej nas rzeczywistości, z punktu widzenia rozwoju ludzkości, dzieją się zdecydowanie szybciej, niż działo się to do tej pory. Gwałtowny napływ informacji z otoczenia przekracza możliwości mózgu człowieka do ich pełnego odbioru. Trudności występują zarówno na etapie selekcji, jak i dalszych etapach: magazynowania treści oraz ich właściwego zastosowania do określonych celów związanych z wymogami życia. Spada zatem zdolność do przetwarzania informacji przez człowieka, przy jednoczesnym wzroście ich podaży. Moc obliczeniowa komputerów rośnie, jednak nasz mózg nadal pozostaje na poziomie niewiele zmienionym od bardzo długiego czasu.
Przyczyn przeładowania informacyjnego można upatrywać w chociażby powszechnym dostępie do internetu. Również możliwość łatwego docierania z jedną wiadomością do szerokiego grona ludzi powoduje zwiększenie wytwarzania komunikatów. Kolejna przyczyna leży w niskim koszcie produkcji danych. Przejście z informacji drukowanych w formie papierowej na informacje przekazywane drogą elektroniczną sprawiło, że zwiększyła się ich liczba. Jeśli nie ograniczają nas koszty, możemy sobie pozwolić na wysłanie informacji nie tylko do tych osób, które ich potrzebują, ale do każdego potencjalnego zainteresowanego. Ba, nawet do każdego użytkownika internetu (co widać w ilości spamu w elektronicznych skrzynkach pocztowych). Wszystko to skutkuje spadkiem jakości informacji dostępnych w sieci, a co za tym idzie, więcej wysiłku trzeba włożyć we wstępną selekcję (musimy ocenić czy dane, które do nas docierają, są w jakikolwiek sposób nam potrzebne, czy nie zawierają błędów itd.). Co więcej, wzrasta liczba fałszywych treści. Część z nich produkowana jest świadomie w celach dezinformacyjnych, część – nieświadomie, poprzez powielanie i rozpowszechnianie niesprawdzonych wiadomości. Okazuje się również, że wartość rynkowa informacji o niższej jakości jest bardziej pożądana przez odbiorców niż wyższej jakościowo. Celowo zatem przetwarza się niektóre wiadomości, aby obniżyć właśnie ich jakość.
Implikacje
Jak duży jest wzrost produkcji informacji można stwierdzić na podstawie kilku przytoczonych poniżej statystyk i danych. Na przykład w roku 1472 najlepsza biblioteka uniwersytecka na świecie w Queens College w Cambridge była w posiadaniu 199 książek. Jedna osoba była więc w stanie przeczytać cały zbiór tam zawarty. Dziś natomiast drukuje się na świecie około 300 tysięcy nowych książek każdego roku. W książce „Marketing narracyjny” Eryka Mistewicza, autor przytacza dalsze dane. Otóż, „codziennie wchłaniamy ok. 100 500 słów, co (…) stanowi wzrost o ponad 350 proc. od 1980 roku”. Każdego miesiąca otrzymujemy zatem taką ilość informacji, jaką nasi dziadkowie dostali przez całe swoje życie. Mistewicz pisze dalej, że „w jednym tylko 2010 roku napisano tyle, ile od początku świata do… 2003 roku”. W 2011 roku szacowano natomiast, że w świecie powstanie 20 milionów razy więcej informacji niż wszystko, co napisano do tej pory w historii ludzkości. Trudno się temu dziwić, jeśli – jak podaje autor „Marketingu narracyjnego” – „każdej minuty wysyłamy 12 mln SMS-ów, każdego dnia 294 mld e-maili”.
Taka ilość informacji nie pozostaje obojętna dla ludzkiej psychiki oraz dla codziennego funkcjonowania. Żyjąc szybko, starając się możliwie w jak najkrótszym czasie adaptować do nowych wyzwań, przyjmując bardzo dużą ilość informacji, wydaje się nam często, że wszystko jest w jakiś sposób ważne, a jednocześnie czujemy, że nie jesteśmy w stanie tego wszystkiego ogarnąć i przetworzyć. Jedną z konsekwencji przeładowania informacjami jest spadek trafności naszych decyzji. Okazało się bowiem, że większa ilość informacji nie zapewnia lepszej informacji. Przeciążenie danymi powoduje obniżenie efektywności podejmowania decyzji. Zwiększa się skłonność do pomijania kluczowych informacji podczas dokonywania wyborów. Nadmiar informacji skutkuje również deficytem uwagi. Z kolei nieustający brak możliwości przetworzenia wszystkich docierających do człowieka danych powoduje wzrost stresu. Spada natomiast czas potrzebny na refleksję, a także zmniejsza się zdolność do ogólnej koncentracji.
W psychologii syndrom zmęczenia informacją (information fatigue syndrome) został zdiagnozowany i opisany przez dr Davida Lewisa z międzynarodowego stowarzyszenia ISMA (International Stress Management Association). Charakteryzuje się takimi objawami fizycznymi jak podwyższone ciśnienie krwi, osłabienie widzenia, niestrawność. Z kolei symptomy psychiczne, które występują u osób doświadczających przeładowania danymi, to przede wszystkim frustracja i zagubienie w życiu, osłabienie zdolności do podejmowania decyzji, wzrost agresji oraz kłopoty z koncentracją, a także ze snem. Osoby te często nie są w stanie przyswoić nowych wiadomości mając problem ze zrozumieniem nawet prostych komunikatów.
Po co nam hałas?
Skoro przeładowanie informacjami skutkuje wieloma negatywnymi konsekwencjami, dlaczego zatem nie zmieniamy naszego zachowania ograniczając (lub przynajmniej starając się ograniczyć) liczbę informacji, która do nas codziennie dociera?
Jedną z głównych przyczyn są oczywiście wymogi społeczne. Jednym z nich jest praca zawodowa, która sama z siebie generuje dużą ilość informacji, które musimy przerobić w możliwie krótkim okresie. Biorąc pod uwagę czas, jaki większość ludzi spędza w pracy, okazuje się, że stanowi ona bardzo istotne źródło przeciążenia informacyjnego, z którym mózg stara się na co dzień sobie poradzić. Dodatkowo postęp technologiczny w sferze zawodowej, który w zamyśle miał ułatwić życie (i rzeczywiście często ułatwia), daje negatywne skutki uboczne w postaci uzależniania się od różnych urządzeń (smartfony, tablety, laptopy). Technologia ta daje nam poczucie bezpieczeństwa i lepszego zarządzania rzeczywistością. Niestety sprawia również, że mniej polegamy na sobie, natomiast zdecydowanie bardziej obciążamy naszą psychikę dużą ilością danych do przetworzenia (nawet kiedy jesteśmy już poza pracą).
Również utrzymywanie kontaktów w dzisiejszym świecie powoduje wzmożoną ilość bodźców, którą serwujemy sobie każdego dnia. Mamy przecież dużo e-maili, na które musimy odpowiedzieć, wirtualnych przyjaciół, do których trzeba zagadać, spotkań (zarówno zawodowych, jak i towarzyskich), na których trzeba być. Jednak nasze możliwości i tutaj są ograniczone. Według Robina Dunbara – profesora antropologii ewolucyjnej na Uniwersytecie w Oksfordzie – ludzki mózg może zapamiętać tylko 150 znaczących kontaktów towarzyskich. Liczba ta odnosi się nie tylko do społeczeństw zachodnich i, jak podkreśla profesor, jest stała na przestrzeni dziejów ludzkości. Liczba Dunbara obowiązuje również w świecie wirtualnym. Zarówno dostępność relacji (poprzez możliwość porozumiewania się drogą elektroniczną), jak i konieczność nawiązywania nowych kontaktów (ze względów chociażby zawodowych) sprawia, że liczba znajomości, które próbujemy utrzymać w naszym życiu, jest często zdecydowanie większa niż postulowana przez Dunbara.
Inną przyczyną wpływającą na poddawanie organizmu nieustannemu bombardowaniu przez informacje są przyzwyczajenia. Nawykowe działania sprawiają, że w małym stopniu analizujemy, czy nowe informacje są nam w danym czasie koniecznie do czegoś potrzebne. Odnosi się to do różnych mediów: telewizji, internetu, gazet itd. Sami sobie dostarczamy te informacje, które – wydając się nam, że są niezbędne do zrozumienia i lepszego funkcjonowania w rzeczywistości – nie są niczym innym jak nadwyżką informacyjną, której mózg musi jakoś sprostać. Rzadko również stosujemy świadome metody selekcji i obróbki danych. Telewizor lub laptop w sypialni nie sprawi, że człowiek lepiej zrozumie świat, może natomiast sprawić, że podejmie mniej korzystną decyzję lub będzie się czuć po prostu przemęczony.
Jeden z ważniejszych czynników, który w ostatnich latach znacząco zaczął wpływać na przeładowanie informacjami jest lęk przed tym, że coś nas omija, że coś dzieje się w świecie, o czym nie wiemy, a o czym powinniśmy wiedzieć. Zaburzenie, o którym mowa, zostało przez psychologów określone jako FOMO (z ang. fear of missing out) i wyraża się w przymusie ciągłego upewniania się, że jesteśmy na bieżąco ze wszystkimi informacjami. Dotyczy zarówno sfery prywatnej naszego życia, jak i zawodowej. O ile intensywne przeglądanie wiadomości branżowych może być kojarzone z pracoholizmem, o tyle zabieranie telefonu do łazienki z lęku przed tym, że być może w czasie, kiedy bierzemy prysznic, zadzwoni ktoś do nas z ważną wiadomością, stanowić może już o zaburzeniu FOMO. U podstaw tego zaburzenia leżą potrzeby człowieka, które tkwiły w nim od zawsze: potrzeba akceptacji społecznej, dowartościowania się, bycia ważnym, zauważonym przez innych. Technologia dała nam jednak dodatkowe narzędzia. Chęć „bycia na bieżąco” możemy teraz realizować całodobowo poprzez dość częste (czasami wręcz kompulsywne) odświeżanie naszej skrzynki poczty elektronicznej, wchodzenie na portale społecznościowe czy sprawdzanie telefonu (czy przypadkiem nie przeoczyliśmy na przykład dźwięku nadejścia wiadomości). Niestety, jednym z negatywnych skutków tych praktyk jest wzrost stresu poprzez, paradoksalnie, brak wiadomości („dlaczego jeszcze nikt do mnie nie napisał?”), brak reakcji na wysłanego maila czy też publikację postu na serwisie społecznościowym.
Głębszych przyczyn można szukać w lęku przed byciem samemu ze sobą, ze swoimi emocjami, myślami. Natłok informacji (swoisty szum informacyjny) daje nam złudne poczucie, że jesteśmy otoczeni przez ludzi, że jesteśmy w centrum wydarzeń; nie musimy się wtedy konfrontować z ciszą, a przez to z naszymi lękami, trudnymi emocjami, niechcianymi myślami. Łatwiej jest bowiem włączyć telewizor i nastawić się na odbiór bez analizy samego siebie, niż posiedzieć w ciszy zadając sobie pytanie: czego ja właściwie chcę? czego potrzebuję? Niechęć do konfrontacji z trudnymi emocjami nie jest zjawiskiem nowym. Jednak współcześnie duża ilość informacji, która do nas dociera, dodatkowo sprawia, że często czujemy, iż mamy znacznie więcej obowiązków: już nie tylko musimy posprzątać mieszkanie i ugotować obiad, ale równie istotne staje się obejrzenie wiadomości, sprawdzenie ulubionego serwisu informacyjnego w internecie, odpowiedzenie na wszystkie zaczepki na serwisie społecznościowym, obejrzenie zaległych filmów, przejrzenie nowości wrzuconych na YouTube, oddzwonienie do wszystkich osób, z którymi nie byliśmy w stanie porozmawiać w pracy, a które do nas dzwoniły oraz dodatkowo kilka innych spraw, które podczas wykonywanie powyższych czynności przypomną się nam lub przyjdą do głowy. Wtedy rzeczywiście trudno znaleźć nawet dwie minuty, żeby pobyć w ciszy z samym sobą.
Selekcjonerzy
Im więcej oglądamy i słuchamy, tym, paradoksalnie, mniej wiemy. Okazuje się, że do sprawnego funkcjonowania w otaczającej nas rzeczywistości już nie wystarczy odpowiednia ilość informacji (w myśl zasady: im więcej, tym lepiej), ale ważne jest przede wszystkim nauczenie się selektywnego odbioru napływających do nas treści, posiadanie odpowiednich narzędzi i filtrów, za pomocą których będziemy mogli lepiej radzić sobie ze zbyt dużą ilością danych, które do nas docierają.
Filtrowanie i selekcjonowanie informacji nie oznacza bynajmniej odcięcia się od świata. Nie chodzi bowiem o to, żeby przestać korzystać z wszelakich zdobyczy współczesnej technologii. Nie chodzi również o to, aby raz na jakiś czas pozbawić się dopływu informacji, wyjeżdżając na wakacje w totalną głuszę, zaszywając się w domku na skraju lasu bez dostępu do internetu i telefonu, a potem, po wakacjach, wrócić do starych nawyków i przyzwyczajeń. Chodzi raczej o trwałą zmianę w podejściu do odbioru danych, których na co dzień dostarcza nam świat. Oczywiście, żeby sprawnie funkcjonować, człowiek potrzebuje pewnych informacji ze świata. Potrzebne są mu jednak również momenty wyciszenia, momenty refleksji. A żeby takich momentów doświadczać, potrzebne jest nauczenie się zarządzania informacjami.
Ochrona przed informacyjnym tsunami to także zadbanie o siebie, o swój stan psychiczny, o lepsze podejmowanie decyzji, o bardziej znaczące kontakty z innymi, o sprawniejsze funkcjonowanie w otaczającym nas świecie, o wzięcie pod uwagę wymogów rzeczywistości na równi z naszymi potrzebami. Stosujemy często diety żywieniowe służące naszemu zdrowiu, wybierając jedne produkty, a odrzucając inne, powinniśmy również pomyśleć o „diecie” informacyjnej, bowiem nie wszystkich wiadomości potrzebujemy. Wiele z informacji, których poszukujemy, jest nam zupełnie zbytecznych, nie wnoszących nic w nasze życie, ani nic w tym życiu nie usprawniających.
Dodatkową sprawą jest umówienie się z samym sobą na wyznaczenie sobie takich momentów, które będziemy mogli przeznaczyć właśnie na ciszę. Istnieje w projektowaniu koncepcja białej przestrzeni – jest to taka przestrzeń, która świadomie, w zamyśle, nie została wypełniona niczym. Dzięki takiemu zagospodarowaniu przestrzeni zyskuje się większą przejrzystość (czytelność), poczucie spokoju oraz lepsze podkreślenie ważnych treści. Jeśli chodzi o odbiór danych, analogicznie możemy również stworzyć w naszym życiu przestrzeń wolną od jakichkolwiek informacji: przez chwilę popatrzeć w niebo, posiedzieć na ławce w parku patrząc się przed siebie, zanurzyć się w dźwiękach muzyki lub w inny sposób wygenerować krótkie momenty, kiedy świadomie decydujemy się na chwilowe odłączenie się od napływu informacji.
Bycie świadomym selekcjonerem informacji daje człowiekowi też możliwość zastanowienia się, jakie są jego potrzeby, pragnienia, pasje, których to nie jest w stanie rozpoznać w morzu olbrzymiej ilości danych. Przeładowanie informacyjne zdaje się być już zjawiskiem permanentnym. Trudno oczekiwać, że ilość informacji, która każdego dnia do nas dociera, zmniejszy się nagle – sami zatem musimy nauczyć się tak filtrować informacje, aby odciążyć nasz umysł, żeby mógł się zająć przetwarzaniem naprawdę potrzebnych danych z pominięciem tych treści, które są nam zupełnie zbyteczne. Jest wystarczająco dużo informacji, z którymi na co dzień człowiek musi sobie radzić, które musi obrabiać, analizować. Dokładanie sobie dodatkowych obciążeń nie służy lepszemu funkcjonowaniu w świecie. Warto więc wykorzystywać momenty ciszy, tworzyć białą przestrzeń. Świat nadal będzie się rozwijał, podsuwając nam coraz to nowe wyzwania, z którymi będziemy musieli się zaznajomić. Warto dbać o umysł, o możliwość przetwarzania informacji. I, jak mówi Robert Rutkowski, psychoterapeuta, warto hołdować zasadzie, żeby jednak nie być dobrze poinformowanym.
Autor: Igor Rotberg
Dla zainteresowanych:
Bodil, J. (1997). Dying for Information, Management Review, Vol. 86, Issue 7, p. 10
Dunbar, R. (2010). Ilu przyjaciół potrzebuje człowiek?, tłum. Cieśla-Szymańska D, Kraków: Wydawnictwo Literackie
Mistewicza, E. (2011). Marketing narracyjny, Gliwice: Helion
Sosnowska, J. (2013). FOMO – Fear of Missing Out, Wideo Grupa [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Toffler, A. (2007). Szok przyszłości, tłum. Grabczak-Ryszka E., Osiatyński W., Woydyłło E., Poznań: Kurpisz
Artykuł dostępny jest również na stronie Polskiego Portalu Psychologii Społecznej
Psychologia Współczesna 