Archiwa tagu: Dorota Hołówka

MOŻNA SIĘ BAĆ

Zamieszczono przez

Boimy się wielu rzeczy. Boimy się porażki. Boimy się negatywnej oceny ze strony innych. Boimy się podjęcia ryzyka i wyjścia ze strefy komfortu. Boimy się straty, popełnienia błędu, zmiany na niekorzyść. Boimy się również konfliktów, odrzucenia, rozczarowań, zazdrości czy też niechęci innych osób. Choć lęk jest powszechny i dotyczy olbrzymiej części ludzi, większość stara się go nie pokazywać, ukryć, stłumić, pozbyć, spacyfikować. Ale on powraca i co chwilę daje o sobie znać. Aż strach się bać!

Społeczne postrzeganie lęku

Lęk jest często tematem, którego wolimy unikać. Sprawia, że czujemy się zawstydzenie, zmieszani, że zachowujemy się wrogo i agresywnie. Nie akceptujemy go u siebie i jest trudny do przyjęcia u innych. Często wywołuje w nas  poczucie winy, przez co czujemy się gorsi, nie dość dobrze przystosowani. „Przecież ta sytuacja nie powinna nas przerażać. Przecież nic złego się nie dzieje. Przecież inni radzą sobie wyśmienicie. Przecież nie ma się czego bać!” – takie myśli nie obniżają poziomu odczuwanego lęku. Skutkują natomiast zwiększeniem nieprzyjemnego pobudzenia, niepewności oraz upewniają nas w przekonaniu, że coś z nami musi być nie w porządku.

Konieczność bycia społecznie aktywnym, przebojowym, cały czas uśmiechniętym i w każdej sytuacji życiowo zaradnym koliduje z odczuwanymi przez nas niekomfortowymi emocjami. Doświadczanie lęku jest zatem często odbierane jako znak życiowej porażki lub niedojrzałości. Postrzega się lęk oraz inne przejawy niepewności i rozterek jako coś przeciwstawnego dobrze przeżywanemu życiu. Wszystko to może sprawić, że czujemy się przepełnieni lękiem na samą myśl o tym, że moglibyśmy poczuć lęk lub nawet tylko zaniepokojenie. Lęk przed lękiem (czyli tzw. lęk antycypacyjny) jest już nawykiem, który utrwalony może zdecydowanie obniżać komfort życia, zmniejszać radość z cieszenia się pozytywnymi doświadczeniami oraz wpływać negatywnie na inicjowanie działań, podejmowanie decyzji, szukanie rozwiązań czy realizację wcześniej powziętych planów.

Błędne strategie

Nie pozwalając sobie na doświadczanie lęku, staramy się unikać sytuacji, miejsc i ludzi, którzy mogliby wzbudzić w nas niekomfortowe odczucia. Kiedy już zaczynamy się bać, staramy się za wszelką cenę stłumić to uczucie. Okazuje się jednak, że zdecydowanie więcej energii potrzebuje człowiek na zmaganie się i walkę z lękiem (polegającą na wyciszaniu go, neutralizowaniu czy zagłuszaniu), niż na konfrontację z nim. Co więcej, usilne unikanie niepokoju paradoksalnie zwiększa tendencję do silniejszego reagowania negatywnymi emocjami w sytuacjach stresowych. Dodatkowo, na co zwraca uwagę psychoterapeuta i nauczyciel psychoterapii Paul L. Wachtel, unikając tego, czego się boimy, nigdy nie mamy okazji sprawdzić, czy niebezpieczeństwo minęło lub czy czynnik wywołujący lęk nadal go wywołuje. „Jest to główna przyczyna dla której mechanizmy obronne, choć chronią nas przed bezpośrednim cierpieniem, utrwalają nasze problemy. Nie dopuszczamy do siebie budzących strach myśli i uczuć, dlatego nie wiemy, czy złowieszcze konsekwencje, jakich się spodziewamy, rzeczywiście nastąpią” – podsumowuje Wachtel.

Również błędną strategią jest myślenie życzeniowe. Jest to podejście, które Susan Jeffers, autorka książki „Nie bój się bać”, określiła jako strategię KIEDY/WTEDY. Polega ona na zakładaniu, że kiedy przestaniemy się bać, wtedy podejmiemy się określonego działania (poprosimy o podwyżkę, zaryzykujemy zmianę pracy, spróbujemy poszukać partnera, zaczniemy realizować nasze życiowe pasje itd.). Niestety takie podejście nie prowadzi do pozbycia się lęku, wręcz przeciwnie – utrwala go. Myślenie życzeniowe może mieć również inną postać: kiedy wreszcie uporządkujemy wszystkie sprawy, gdy będziemy więcej zarabiać, kiedy nasza sytuacja finansowa będzie stabilna, gdy znajdziemy idealnego partnera/partnerkę, wtedy odzyskamy spokój i przestaniemy się bać. Dorota Hołówka, psycholożka, założycielka Stowarzyszenia Nowej Psychologii, w artykule „Lęk chce być zauważony i uzdrowiony” mówi, że takie fantazjowanie również jest skazane na niepowodzenie, bowiem „kiedy mamy już wystarczająco dużo pieniędzy, zaczynamy martwić się, żeby ich nie stracić, kiedy mamy już ich tak dużo, że nie ma powodu do niepokoju, zaczynamy myśleć, o tym, żeby nie zachorować. Jeśli ktoś odczuwa lęk będąc bezrobotnym, będzie odczuwał lęk będąc milionerem”. Obie strategie zaszczepiają w nas przekonanie, że lęk jest bezwzględnie czymś złym, czego trzeba za wszelką cenę unikać. Skutkują podtrzymaniem asekuracyjnych zachowań i zwiększają częstotliwość występowania lęku antycypacyjnego.

Zamiast tłumienia

Jeśli unikanie oraz tłumienie lęku są zupełnie nieskuteczne i powodują wzrost nieprzyjemnych doznań, rozwiązaniem jest pozwolenie sobie na przeżywanie negatywnych uczuć. Na etapie poznawania własnego lęku ważne jest uświadomienie sobie, że niepokój jest czymś naturalnym i występuje powszechnie. Przyglądając się bliżej lękowi można zobaczyć, że wynika on z ważnych dla człowieka potrzeb, które chcą być zaspokojone (potrzeby akceptacji, afiliacji, bezpieczeństwa itd.). Ponieważ są to dosyć podstawowe potrzeby, lęk doświadczany jest przez wiele osób. Część z nich – na co zwraca uwagę w swojej książce Susan Jeffers – nie deklaruje przeżywania lęku lub twierdzi, że niczego się nie boi. Przyparci jednak do muru przyznają się, że po prostu inaczej rozumieją to słowo. Okazuje się, że odczuwają lęk, tylko nigdy tak go nie określają. Zamiast tego mówią, że są zdenerwowani lub niespokojni. Nieodczuwanie lęku występuje między innymi u ludzi, którzy mogą mieć zaburzenia osobowości. Może się pojawiać również u osób, które doświadczyły mechanicznych uszkodzeń neurologicznych. Zniesienie niepokoju i wzmożona odwaga można zauważyć także u ludzi będących pod wypływem substancji psychoaktywnych. Większość z nas jednak doświadcza lęku i to całkiem często. Nie musimy zatem czuć się gorsi tylko dlatego, że się boimy.

Kolejnym krokiem jest zwrócenie uwagi na występowanie potrzeby ciągłej kontroli (zarówno w stosunku do siebie, jak i otoczenia). Judith Bemis i Amr Barrada, autorki książki „Oswoić lęk”, wskazują, że próby utrzymania kontroli w stanie lęku kończą się wzrostem poziomu stresu, który będzie wynikać nie tylko z samej sytuacji, w jakiej się człowiek znalazł, ale również z prób tłumienia nieprzyjemnego odczucia. Nie pomoże samo nakazywanie sobie, by przestać się bać. Im częściej będziemy się zmuszać to nieodczuwania lęku (postrzegając go jako coś złego), tym częściej będziemy czuć się gorzej. Warto pamiętać, że często najbardziej dotyka nas nie to, co inni o nas myślą, ale to, co my myślimy, że o nas myślą. Nierzadko nasze własne przekonania są tym, co nakręca dodatkowo spiralę lęku. Odpuszczanie nieustannej kontroli nad tym, jak wypadamy w oczach innych oraz świadome otwarcie się na lęk i niepewność sprawiają, że przestajemy oczekiwać spełnienia nierealnych standardów, polegających na tym, że zawsze musimy być aktywni, odważni i podejmować się bez lęku wszystkich działań.

Otwieranie się na lęk, doświadczanie niepewności, pozwolenie sobie na przeżywanie niekomfortowych emocji nie jest łatwe. Jednak jest skuteczną metodą poradzenia sobie z trudnymi emocjami. Sprawia, że nie tylko rzadziej doświadczamy lęku antycypacyjnego, ale także sama sytuacja, która jest dla nas stresująca, staje się często łatwiejsza przez sam fakt, że nie dokładamy sobie dodatkowych obciążeń emocjonalnych w postaci nierealnych oczekiwań wobec siebie. Dodatkowo zmienia się wtedy nasz stosunek do niechcianych emocji. Zaczynamy akceptować myśl, że przez jakiś czas możemy się czuć niekomfortowo. Dorota Hołówka podsumowuje tę zmianę nastawienia mówiąc, że „ludzie, którzy otwierają się na lęk, zamiast go tłumić, zauważają, że on mija albo nabierają do niego dystansu”.

W towarzystwie lęku

Dopóki człowiek się rozwija, uczy, dopóki się zmienia, lęk będzie mu zawsze towarzyszył. Doświadczanie lęku w momencie wkraczanie na nowy teren, wychodzenia poza obszar, który jest postrzegany jako znany i bezpieczny, jest jak najbardziej naturalne. Nawet jeśli ktoś w innych sferach życia radzi sobie rewelacyjnie, kiedy mierzy się z czymś nowym, nieznanym i niepewnych, może odczuwać lęk lub dyskomfort. I właśnie pozwolenie sobie na odczuwanie dyskomfortu jest kluczowe w pracy z lękowymi sytuacjami. Oczekiwanie, że nigdy nie będziemy się bać, jest z góry skazane na rozczarowanie. Bemis i Barrada w swojej książce zwracają uwagę na to, że tak samo jak nie ma potrzeby cały czas się napinać i denerwować, tak samo nie trzeba nieustannie być zrelaksowanym i odprężonym.

Lęk towarzyszył i towarzyszyć nam będzie zawsze na różnych etapach życia. Odwaga zatem nie polega na nieodczuwaniu lęku. Dopóki będziemy doświadczać nowych rzeczy i podejmować ryzyko, będziemy obcować z lękiem. Podejmowanie ryzyka nie jest jednak ryzykanctwem. Lekkomyślne działania nie wynikają bowiem z odwagi. Cechuje je krótkowzroczność, brak wyobraźni oraz przekonanie o własnej nieomylności. Odwagą natomiast jest umieć poprosić o pomoc i umieć ją przyjąć. Odwagą jest również zaakceptowanie niepewności, którą niesie zmierzenie się z zupełnie nową sytuacją. Odwagą wreszcie nie jest nieodczuwanie lęku, lecz działanie pomimo jego doświadczania.

Autor: Igor Rotberg

Dla zainteresowanych:

Bemis, J., Barrada, A. (2002). Oswoić lęk, tłum. Lewicka L., Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Hołówka, D. (2012). Lęk chce być zauważony i uzdrowiony, Nowa Psychologia [online]. Dostępny w Internecie tutaj
Jeffers, S. (1999). Nie bój się bać, tłum. Grzegołowska-Klarkowska H., Warszawa: Akuracik
Wachtel, Paul L. (2013). Terapia relacyjna w praktyce psychoterapii, tłum Pikiel S., Gdańsk: Harmonia

Artykuł dostępny jest również na stronie Magazynu Charaktery

CHOROBA NIE JEST ZA KARĘ

Zamieszczono przez

Chodzimy do pracy, realizujemy różne projekty i przedsięwzięcia, ćwiczymy na siłowni, robimy zakupy, mamy poumawiane spotkania ze znajomymi i dodatkowo jeszcze kilka punków do odhaczenia na naszej liście obowiązków. I nagle pojawia się zupełnie nieoczekiwanie choroba, wprowadzając zamieszanie w tak dobrze funkcjonujący system. Buntujemy się: dlaczego akurat teraz musieliśmy się rozchorować – zupełnie jakbyśmy w życiu mieli wyznaczone konkretne dni na chorowanie. W większości wypadków traktujemy chorobę jako coś, co nie powinno się zdarzyć, nieprawidłowość i odchylenie od normy, jako wyraz naszej słabości lub źle zaplanowanego życia.

Choroba jako kryzys

Pomijając nieprzyjemne, często bardzo bolesne odczucia płynące z ciała, tym, co również wpływa na obniżenie samopoczucie jest fakt, że choroba wyrywa nas z utartej ścieżki, którą podążaliśmy w danym momencie życia. Bez względu na to, czy jest to przeziębienie, kontuzja, czy bardziej poważniejszy stan chorobowy, konfrontujemy się z nową, często niechcianą i niepożądaną na ten moment sytuacją, do której musimy się zaadaptować. W okresach, kiedy jesteśmy zdrowi, kiedy nic nam nie dolega, łatwo jest się przyzwyczaić do poczucia, że tak będzie już zawsze. Jeśli ewentualnie dopuszczamy myśl o pogorszeniu się zdrowia, wyobrażamy sobie, że stanie się to w dalszej, nie do końca sprecyzowanej przyszłości. Tymczasem błędne jest przekonanie, że zawsze wszystko musi iść po naszej myśli, zgodnie z naszymi pragnieniami, że skoro nie życzymy sobie kłopotów, to żadnych nie będziemy doświadczać. Marcin Fabjański, filozof, pisarz i trener, wskazuje w swojej książce „Stoicyzm uliczny” na to, że przeciwności są „nieodłączną częścią życia każdej istoty mieszkającej na tej planecie”. Dodaje, że „złościć się na nie to tak, jak mieć za złe słońcu, że zachodzi”. Warto więc mieć na uwadze, że każdy, nie tylko my, doświadcza trudności, chorób, przeszkód, bólu. Są to naturalne zdarzenia, z którymi wojny toczą się jedynie w naszych głowach, a które to wojny wynikają z mylnego założenia, że można przeżyć życie nie zaznając cierpienia. Założenie to może mieć również dalsze implikacje: skoro się rozchorowaliśmy, to znaczy, że coś zrobiliśmy źle. Choroba nie jest jednak końcem ery wiecznej szczęśliwości. Jest etapem, który – zarówno u osób postrzegających swoje życie jako szczęśliwe, jak i u malkontentów – naturalnie się wydarza, najczęściej wielokrotnie. Nie przekreśla więc postrzegania życia jako udanego i satysfakcjonującego.

Jest zatem bardziej niż prawdopodobne, że każdy jeszcze będzie przechodzić przez jakiś etap, w którym będzie się czuć słabiej, gorzej. Może to być choroba, kontuzja czy inna dolegliwość związana z bólem, cierpieniem. Błędne jest myślenie w kategoriach: nic złego mi się nie przydarzy, ale również niekorzystne, z punktu widzenia komfortu życia, jest stałe zadręczanie się wizjami chorób, które mogą nas dotknąć. W jednym ze swoich artykułów, Dorota Hołówka, psycholog, coach, założycielka Stowarzyszenia Nowej Psychologii, napisała, że „ciągłe martwienie się na zapas dla części osób jest czynnością nawykową”, a więc taką, której zmiana wymaga świadomości, nakładu pracy i zaangażowania. Odejście od nawykowego zamartwiania się może być zatem trudne, jednak warto pamiętać, że antycypowanie negatywnych zdarzeń nie tylko nie sprawi, że jutrzejsze troski przestaną istnieć, ale również pozbawi zadowolenia, które moglibyśmy czerpać, ciesząc się chwilą obecną, odbierając nam przy tym siłę, chęci i motywację do działania.

Przejść przez chorobę

W trakcie niedomagania bardzo ważny jest komfort chorego. Z jednej strony, gdy chorujemy, istotne jest odpowiednie myślenie, które nie obarcza nas dodatkowym stresem. Z drugiej strony – w miarę możliwości wsparcie najbliższych osób.

Choroba, wyrywając z utartych kolein, może powodować narastające poczucie winy, samooskarżanie albo też próbę tak kurczowego trzymania się utrwalonych schematów codziennego działania (poprzez uparte chodzenie do pracy czy wykonywanie wszystkich dotychczasowych obowiązków), że może to skutkować niebezpiecznym zaostrzeniem się samej dolegliwości. Tymczasem, jak wynika z obserwacji Kristin Neff, psycholożka badająca postawę współczucia wobec samego siebie, samokrytyka w tym przypadku daje złudne poczucie samokontroli, podczas gdy dużo zdrowsze jest zauważenie i zaakceptowanie faktu, że człowiek nie jest w stanie wszystkiego kontrolować. Biczowanie samego siebie za fakt, że rozchorowaliśmy się, nie tylko nie przywraca zdrowia, ale również obniża komfort chorowania, wpływa negatywnie na proces leczenia i kontakty z lekarzami. Sama choroba jako kryzys jest trudnym doświadczeniem, nie jest potrzebny dodatkowy stres wynikający z pejoratywnych myśli o samym sobie. Brené Brown, wykładowczyni nauk społecznych na Uniwersytecie Huston, analizująca w swoich badaniach zdolność człowieka do współodczuwania i kochania, zwraca uwagę na to, że warto jest prowadzić wewnętrzny dialog ze sobą jak z człowiekiem, którego byśmy kochali, dla którego chcielibyśmy jak najlepiej, którego byśmy wspierali. Pozbycie się języka pogardy, obwiniania i krytyki w stosunku do samego siebie jest istotne zwłaszcza w okresach osłabienia, choroby, niedomagania.

Na początku choroby lub w trakcie jej trwania gromadzą się w nas negatywne emocje – danie im ujścia ma często zbawienny skutek. Płacz jest tutaj często sygnałem, że czujemy się na tyle bezpiecznie, że wreszcie możemy przejść ze stanu czujności i pobudzenia do stanu równowagi i uspokojenia. Diagnoza, zmaganie się z systemem medycznym, czekanie na wizytę u lekarza oraz badania sprawiają, że poziom adrenaliny rośnie, a organizm jest cały czas w stanie alertu. Adriana Klos, psycholog i psychoterapeuta, zwraca uwagę na to, że łzy mogą być sygnałem, że organizm wreszcie wraca do stanu równowagi, a napięcie mięśni i wysoki poziom adrenaliny, które były potrzebne w pierwszym momencie konfrontacji z nową i trudną sytuacją, zaczynają ustępować.  „Wyrażanie emocji, także za pośrednictwem płaczu, świadczy o większej świadomości samego siebie, o odwadze i zgodzie na przyjęcie pomocy i rozwiązania problemu.” – dodaje psycholog. Proszenie o pomoc i pozwolenie sobie na jej przyjęcie jest jedną z ważniejszych umiejętności w trakcie choroby. Przyznanie się do tego, że nie radzimy sobie tak, jakbyśmy chcieli, jest często postrzegane przez nas jako słabość, porażka. Tymczasem jest dokładnie odwrotnie: daje siłę, ponieważ dzięki pomocy innym możemy sprawniej poradzić sobie z trudną sytuacją jaką jest choroba.

Osoby opiekujące się chorymi stanowią bardzo ważny element zarówno w procesie zdrowienia, jak również w niemniej ważnym odczuciu komfortu osoby chorej podczas okresu osłabienia. U osób opiekujących się chorymi może pojawić się lęk, czy dadzą sobie radę, czy będą w stanie być wsparciem dla osoby chorej. Poprzez branie na siebie ciężaru obowiązków, jakie musi udźwignąć osoba, która dba o chorego, może ona cierpieć równie dotkliwie, zmagając się z trudnościami poradzenia sobie ze stanem chorego i własnymi zobowiązaniami (zawodowymi, domowymi itd.). Potwierdza się to zwłaszcza w przypadku osób przewlekle chorych, gdzie opiekun może doświadczać wyczerpania naturalnych rezerw energetycznych organizmu. „Osoba, która bierze na siebie ciężar leczenia bliskiego takimi zdroworozsądkowymi sposobami, jak ‘bombardowanie’ pozytywnymi uczuciami, pełną akceptacją, chronieniem przed złym światem, prędzej czy później się wypali” – mówi psycholożka, Aneta Bartnicka-Michalska. Może nastąpić więc „przekroczenie granicy w kierunku pewnego rodzaju nadużycia, często zresztą na własne życzenie”. Ważne zatem przy skutecznym wspieraniu osoby chorej stają się dwie kwestie. Jedną jest zadbanie o siebie i pamiętanie, że nie jesteśmy lekarstwem na całe zło. Zaangażowanie i empatia są potrzebne, nie mogą jednak odbywać się kosztem samego siebie. Współodczuwanie nie jest również rozczulaniem się. Jest raczej zrozumieniem sytuacji chorego i zadbaniem o niego. Drugą kwestią staje się dobre zorganizowanie sytemu wsparcia, który nie będzie oparty na jednej osobie (czyli zazwyczaj na współmałżonku chorego, partnerze lub dorosłym dziecku). Taki model wsparcia daje choremu uwagę, pomaga w rozwiązywaniu bieżących trudności, daje poczucie bliskości i bezpieczeństwa, nie obciążając jednocześnie najbliższych osób, które wspierają osobę przechodzącą przez trudny okres.

Zdrowienie

Proces zdrowienia zawsze wymaga jakiegoś czasu. Co więcej, nie jest to proces jednolity, w którym krzywa poprawy jest tylko rosnąca. Możemy więc oczekiwać w trakcie zdrowienia, że pojawią się jeszcze gorsze momenty, dni, okresy i w związku z tym traktować je jako naturalne wydarzenie. Stresowanie się nimi i postrzeganie ich jako niezaprzeczalny dowód, że świat sprzysięga się przeciwko nam lub postrzeganie w kategoriach niewystarczającego starania się nas samych nie prowadzi na ogół do szybszego uleczenia się. Tym, co pomaga wyjść szybciej z trudnych sytuacji– jak wykazał w swoich badaniach Martin Seligman, twórca teorii wyuczonej bezradności i nurtu psychologii pozytywnej – jest nadzieja na poprawę losu i niezałamywanie się.  Sprzyja to budowaniu pozytywnego obrazu siebie, zwiększa możliwości adaptacyjne w trudnej sytuacji, jaką jest choroba i daje motywację do działania, co niewątpliwie usprawnia procesy zdrowienia. Już w latach 80. Robert Ader, psycholog, twórca psychoneuroimmunologii, zwracał uwagę na zależność między stanami psychicznymi a układem odpornościowym i procesami immunologicznymi. Koncepcje te rozwinął Carl Simonton, lekarz, onkolog, pionier psychoonkologii, wprowadzając Racjonalną Terapię Zachowania (RTZ) (stworzoną przez Maxie C. Maultsby’ego) do swojego programu pomocy pacjentom i osobom wspierającym. Elementy tego programu obejmują m. in. rozwój, edukację, relaksację, wizualizację, aktywność fizyczną, rozwijanie systemu wsparcia i umiejętności komunikacji z bliskimi. Badania naukowe wykazały, że zastosowanie programu tej terapii, jako uzupełnienie leczenia konwencjonalnego, przyczynia się do poprawy stanu chorego, przy zwiększonej jakości życia. W trakcie chorowania i podczas procesu zdrowienia możemy więc sobie pomóc, stosując chociażby niektóre z wyżej wymienionych elementów.

Nie unikniemy trudności w naszym życiu, tak samo jak nie unikniemy chorób. Wprawdzie zamartwianie się negatywnymi scenariuszami, które mogą zdarzyć się w przyszłości znacznie utrudnia cieszenie się chwilą obecną, jednak akceptacja okresów osłabienia jako naturalnych etapów w życiu na pewno ułatwi zmaganie się z dolegliwościami. Jak pisał Bolesław Prus: „Najciężej w życiu ma ten, kto usiłuje unikać trudności”. Postrzeganie więc choroby jako kryzysu, jednego z wielu w życiu, ułatwia szybsze przystosowanie się do nowej sytuacji poprzez obniżenie dyskomfortu wynikającego ze stresu oraz negatywnych myśli. I, o ile nie musi prowadzić bezpośrednio od szybszego wyzdrowienia, na pewno poprawia komfort samego chorowania, dbając o jakoś naszego życia.

Autor: Igor Rotberg


Dla zainteresowanych:

Fabjański, M. (2010). Stoicyzm uliczny, Warszawa: Czarna Owca
Maultsby jr., M. C. (2013). Racjonalna terapia zachowania, tłum. Wirga M., Żnin: Wydawnictwo Dominika Księskiego Wulkan
Neff, K (2011). Self-Compassion: Stop beating Yourself Up And Leave Insecurity Behind, New York: HarperCollins
Seligman, M (2011). Pełnia życia, tłum: Szymczak W., Poznań: Media Rodzina
Simonton, C., Matthews-Simonton, S., Creighton, J. L. (2006). Triumf życia, tłum. Bidziński A, Wrońska A. Łódź: Wydawnictwo Feeria